2.3.2018   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 81/1

Rapporteur:

Dimitris DIMITRIADIS

1.1.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) heeft in diverse adviezen steeds een positieve houding ingenomen ten aanzien van EU-beleid ter ondersteuning van kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s) (1). De kmo’s echter vormen een uiterst heterogene categorie, zodat speciale inspanningen nodig zijn om het beleid goed af te stemmen op de verschillende subgroepen en met name kleine familie- en traditionele bedrijven.

1.2.

Het belang van deze subgroep ligt in het feit dat de overgrote meerderheid van de banen in de EU-regio’s wordt geleverd door dit soort ondernemingen. Hoewel het EESC zijn eerdere conclusies opnieuw bevestigt en herinnert aan de aanbevelingen in eerdere adviezen (2), wil het de uitdagingen waar kleine familie- en traditionele bedrijven mee worden geconfronteerd onder de loep nemen en analyseren. Het wil hiermee de deur openzetten naar constructief beleid, zowel op EU- als op nationaal en regionaal niveau.

1.3.

Het EESC verzoekt de Europese Commissie na te denken over manieren om kleine familie- en traditionele bedrijven te ondersteunen en te bevorderen, aangezien deze ondernemingen essentieel zijn voor het creëren van nieuwe activiteiten en het genereren van inkomen in gebieden met beperkte middelen. Ze zijn van meerwaarde voor de regionale ontwikkeling, met name in minder ontwikkelde regio’s, omdat ze diep geworteld zijn de in lokale economie, waarin ze investeren en voor werkgelegenheid zorgen.

1.4.

Het EESC meent dat er een groot ontwikkelingspotentieel is in veel regio’s die nog achteroplopen en dat dit onderbenutte potentieel met behulp van lokale kleine familie- en traditionele bedrijven kan worden ontgonnen. Deze uitdaging zou niet alleen door de Commissie moeten worden aangegaan, maar ook andere spelers zouden er intensief bij moeten worden betrokken, waaronder lokale overheden en lokale intermediaire actoren zoals bedrijfsorganisaties en financiële instellingen.

1.5.

Het EESC dringt er bij de Commissie op aan om aandacht te besteden aan het feit dat de kleine familie- en traditionele bedrijven negatief zijn beïnvloed door recente economische en industriële ontwikkelingen en tendensen. Ze hebben aan concurrentievermogen ingeboet en ondervinden steeds meer moeilijkheden bij het uitvoeren van hun werkzaamheden.

1.6.

Het EESC vreest dat de ondersteunende beleidsinstrumenten niet zijn gericht op de kleine familie- en traditionele bedrijven en het niet waarschijnlijk is dat ze er veel baat bij zullen hebben. In het algemeen is de steun aan kmo’s gericht op het bevorderen van onderzoek en innovatie in de kmo’s en op startende bedrijven. Zonder te tornen aan het belang van deze beleidsinstrumenten wil het EESC benadrukken dat slechts een zeer klein deel van alle kmo’s hiervan zal profiteren en dat kleine familie- en traditionele bedrijven daar doorgaans niet tot behoren. Het EESC is ingenomen met het voornemen van de Commissie om de definitie van een kleine en middelgrote onderneming te herzien, hetgeen in gang is gezet door DG GROW en voorlopig is gepland voor begin 2019 (3).

1.6.1.

De huidige definitie van een kleine en middelgrote onderneming is al achterhaald en daarom is het EESC van mening dat de geplande herziening nuttig kan zijn om meer inzicht te krijgen in de aard van kmo’s en om beter beleid voor deze bedrijven te ontwikkelen. Het verzoekt de Commissie om in het raadplegingsproces een beoordeling te geven van de wijze waarop de huidige definitie wordt toegepast bij de tenuitvoerlegging van de beleidsmaatregelen voor kmo’s op EU-, nationaal en regionaal niveau, met speciale aandacht voor de kleine familie- en traditionele bedrijven.

1.6.2.

Volgens het EESC moet de herziening van de definitie in elk geval:

1.7.

Volgens het EESC is het van belang dat kleine familie- en traditionele bedrijven worden erkend als een specifieke subgroep omdat juist zij het meest te lijden hebben onder marktfalen. Daarom adviseert het om op maat gesneden ondersteunend beleid te ontwikkelen dat specifiek op deze bedrijven gericht is. Om de meest urgente problemen aan te pakken, moeten dergelijke beleidsmaatregelen in elk geval gericht zijn op:

2.1.

Een aantal actuele industriële ontwikkelingen en tendensen — digitalisering, Industrie 4.0, snel veranderende bedrijfsmodellen, globalisatie, de deeleconomie en meer innovatieve bronnen van concurrentievoordeel — staan momenteel centraal in de EU-beleidsvormingsprocessen. Tegelijkertijd moet worden erkend dat mensen overal in Europa moeten kunnen leven, ook in veel regio’s waar Industrie 4.0 moeilijk voet aan de grond zal krijgen.

2.2.

Het belang van deze nieuwe tendensen mag niet worden ondergraven en tegelijk moeten de politieke inspanningen ter bevordering ervan worden ondersteund, maar we mogen evenwel niet uit het oog verliezen dat het merendeel van de banen in de EU-regio’s momenteel wordt geleverd door zeer traditionele kmo’s (6) en kleine familiebedrijven (7), die meestal een lange geschiedenis hebben alsook hun eigen tradities, ervaringen en vele succesverhalen uit het verleden. Deze groep bedrijven omvat gewoonlijk de volgende subgroepen:

2.3.

Zoals reeds aangegeven door het EESC vormen kleine familie- en traditionele bedrijven de ruggengraat van vele economieën in de wereld en worden ze gekenmerkt door een indrukwekkende groei. Ze spelen een grote rol in de regionale en lokale ontwikkeling en doen in het bijzonder een duit in het zakje bij de opbouw van lokale gemeenschappen. Familiebedrijven zijn beter in staat om moeilijke perioden van recessie en stagnatie te doorstaan. Deze bedrijven worden gekenmerkt door een uniek leiderschap, aangezien hun eigenaren veel belang hechten aan de langetermijnvooruitzichten van het bedrijf, met name omdat het vermogen, de reputatie en de toekomst van de familie op het spel staan. Dit leiderschap manifesteert zich doorgaans in de vorm van een buitengewone toewijding om het voortbestaan van het bedrijf te garanderen, waardoor ze hun werknemers meer koesteren en hechtere banden smeden met hun klanten om het bedrijf in stand te houden. Het EESC heeft de Commissie eerder verzocht om een actieve strategie toe te passen ter bevordering van beste praktijken in familiebedrijven tussen de lidstaten (8).

2.4.

In de afgelopen jaren hebben veel kleine familie- en traditionele bedrijven steeds meer moeilijkheden ondervonden bij het uitoefenen van hun activiteiten, omdat:

2.5.

Er zijn bijna 23 miljoen kmo’s in de EU, met een groter aandeel van kmo’s in verhouding tot het totale aantal ondernemingen in de zuidelijke landen van de EU (10). De kmo’s vertegenwoordigen niet alleen 99,8 % van het totale aantal bedrijven in de niet-financiële bedrijfssector in de EU (11), maar ze bieden ook werkgelegenheid aan bijna 67 % van het totale aantal werknemers en zijn verantwoordelijk voor bijna 58 % van de totale toegevoegde waarde in de niet-financiële bedrijfssector (12). Micro-ondernemingen, waaronder eenmansbedrijven, zijn verreweg het sterkst vertegenwoordigd wat betreft het aantal ondernemingen.

3.1.

In het algemeen is de steun voor kmo’s vooral gericht op de bevordering van onderzoek en innovatie in kmo’s en de ontwikkeling van kmo’s (13). Hoewel de innovatiecapaciteit en de capaciteit om wereldwijd te opereren worden erkend als de twee belangrijkste motoren voor groei, vertonen kmo’s vaak zwakheden op beide gebieden (14). De helft van de geïdentificeerde soorten instrumenten in de laatste financieringsperiode streeft bijna uitsluitend doelstellingen in termen van innovatie na. Het zijn instrumenten ter ondersteuning van technologische en niet-technologische innovatie, eco-innovatie, de creatie van innovatieve bedrijven, O&O-projecten, kennis- en technologieoverdracht.

3.2.

Gedurende de periode 2007-2013 (15) bedroeg de EFRO-steun aan kmo’s ongeveer 47,5 miljard euro (76,5 % voor bedrijfsondersteuning en 16 % van de totale EFRO-toewijzing voor deze periode). Ongeveer 246 000 begunstigde kmo’s werden geselecteerd uit 18,5 miljoen ondernemingen. De vergelijking tussen het aantal begunstigden en het totale aantal ondernemingen geeft duidelijk aan dat dit bedrag absoluut ontoereikend is en bewijst dat de EU er niet in is geslaagd deze zeer belangrijke categorie van bedrijven te ondersteunen. De Commissie gaat voorbij aan deze belangrijke kwestie vanwege een tekort aan middelen en de grote diversiteit wat betreft de kenmerken van deze bedrijven.

3.3.

In dezelfde periode werd een relatief groot aantal beleidsinstrumenten toegepast met een hoge mate van variabiliteit, variërend van 1 tot 8 000-9 000 begunstigden. Het creëren van instrumenten die van toepassing zijn op een zeer klein aantal begunstigden is duidelijk inefficiënt. De vraag dringt zich op of het de moeite waard is om zo’n groot aantal instrumenten te ontwikkelen. Ook moet hun efficiëntie en effectiviteit ter discussie worden gesteld, door de financiële en personele middelen die betrokken zijn bij het ontwerp en de bereikte effecten (indien van toepassing) tegen elkaar af te wegen. Tegelijkertijd wordt in casestudy’s gewezen op een proces van zelfselectie of „soft targeting”, waarbij een specifieke groep begunstigden (over het algemeen gekenmerkt door een grotere absorptiecapaciteit) vanzelf de doelgroep is geworden door de manier waarop een bepaald beleidsinstrument werd opgezet.

3.4.

Uit een uitgebreide beoordeling (16) van in totaal 670 beleidsinstrumenten voor de 50 operationele programma’s die tijdens de programmeringsperiode werden geïmplementeerd, blijkt dat de verdeling tussen de verschillende beleidslijnen tamelijk ongelijk is. Er komt naar voren dat minder dan 30 % van alle beleidsinstrumenten zich richtte op de behoeften van traditionele bedrijven. Het EESC heeft al zijn steun uitgesproken voor innovatieve en snelgroeiende ondernemingen (17). Het betreurt echter dat de beleidsinstrumenten op onevenredige wijze en hoofdzakelijk zijn afgestemd op innovatiedoelstellingen voor kmo’s, aangezien het merendeel van de Europese kmo’s nu en in de nabije toekomst geen enkel innovatief potentieel heeft en hun kernactiviteiten zo’n potentieel niet vereisen. Het is waar dat innovatieve producten ontwikkeld kunnen worden tegen zeer lage kosten en een hoog groeipotentieel kunnen hebben, maar dit soort groei is duidelijk de uitzondering en niet de regel voor familie- en traditionele bedrijven, die met een totaal andere filosofie werken. Een zekere mate van innovatie is mogelijk en verstandig en nieuwe generaties gaan innoveren omdat ze openstaan voor nieuwe ideeën. Maar de innovatie is in de meeste gevallen versnipperd en maakt geen deel uit van de kernactiviteiten van deze bedrijven (18).

3.5.

Kleine familie- en traditionele bedrijven komen haast niet voor op de radar van ondersteunende beleidsinstrumenten, zoals blijkt uit het feit dat een minderheid van de beleidsinstrumenten (slechts 7 % van de totale overheidsbijdragen) is afgestemd op kmo’s die werkzaam zijn in bepaalde sectoren, en dan voornamelijk in de toerismesector. Dit blijkt ook uit het feit dat ongeveer 54 % van de begunstigde kmo’s werkzaam is in de productiesector en ICT-sector (10 %), met slechts 16 % in de groothandel en detailhandel en 6 % in de sector accommodatie en maaltijden — die worden beschouwd als traditionele sectoren. Daar komt nog bij dat tijdens de laatste programmeringsperiode de steun voor kmo’s werd opgezet in het licht van de diepe economische crisis, rekening houdend met de noodzaak van een verschuiving van de middelen van innovatie naar een meer generieke groei.

3.6.

Tegelijkertijd blijkt uit de gegevens dat gedurende de vijf jaar na het begin van de crisis in 2008 het aantal kmo’s toenam, terwijl de toegevoegde waarde en het aantal werknemers afnam (19). Dergelijke statistieken suggereren dat gedurende deze periode het „ondernemerschap uit noodzaak” prevaleerde boven het „vrijwillig ondernemerschap”. Vanzelfsprekend zochten mensen naar een manier om de crisis door te komen en bedrijven probeerden het hoofd boven water te houden, maar de steun was niet toereikend of adequaat (20).

3.7.

Veel recente studies hebben overduidelijk aangetoond dat er significante verschillen bestaan tussen de behoeften van kmo’s in Noord- en Zuid-Europa, met aanzienlijke verschillen op nationaal niveau. Dit wordt volledig geschraagd door het Jaarverslag van de Europese Commissie over Europese kmo’s 2014/2015, waarin wordt opgemerkt dat de slechtst scorende landen zich in het zuiden bevinden. Deze landen rapporteren tevens een zeer laag slagingspercentage voor projecten, waaronder de kmo-component van Horizon 2020.

3.8.

Een bijkomende serieuze uitdaging voor doeltreffende steun aan kleine familie- en traditionele bedrijven is het feit dat het bevorderingsbeleid grotendeels is gebaseerd op de omvang van bedrijven en niet op relevantere kenmerken die meer impact hebben op hun activiteiten. Deze aanpak is mogelijk achterhaald en te breed opgezet en houdt geen rekening met de verschillende behoeften van de verschillende groepen, zoals de kleine familie- en traditionele bedrijven. Het EESC heeft in zijn adviezen daarom voortdurend aangedrongen op een gerichter beleid voor kmo’s in Europa en de actualisering van de definitie van kmo’s om meer recht te doen aan hun variëteit (21).

3.9.

Het EESC maakt zich zorgen over het feit dat slechts een klein gedeelte van de EFRO-steun vooralsnog tot zichtbare effecten heeft geleid (22) die aantonen dat deze steun de economie echt beïnvloedt. Dit roept vragen op over de werkelijke impact van de geïnvesteerde middelen ter ondersteuning van kmo’s en het EESC dringt erop aan dat een echte effectbeoordeling wordt uitgevoerd, met inbegrip van een analyse van de aan kleine familie- en traditionele bedrijven verleende steun.

3.10.

Het EFRO is niet de enige bron van steun voor kleine familie- en traditionele bedrijven. Kmo’s kunnen ook steun krijgen uit het Europees Fonds voor maritieme zaken en visserij (EFMZV) (23), het Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling (Elfpo) (24) en het Europees Sociaal Fonds (ESF) (25), waarvan afzonderlijk of via de territoriale instrumenten (vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling (CLLD) en geïntegreerde territoriale investeringen (ITI)) gebruik kan worden gemaakt. Maar deze fondsen richten zich niet specifiek op kleine familie- en traditionele bedrijven, waar slechts een fractie van de financiering naartoe gaat. Volgens hun vertegenwoordigers worden de behoeften van deze bedrijven niet goed begrepen en wordt daar onvoldoende op ingespeeld.

3.10.1.

Dit kan worden verklaard door het feit dat bij de ontwikkeling van de ondersteunende beleidsinstrumenten de Europese, nationale en lokale beleidsmakers en overheden in sommige opzichten te streng zijn geweest en geen rekening hebben gehouden met de standpunten van het bedrijfsleven en de sociale partners, om de werkelijke behoeften van kleine en zeer kleine bedrijven te begrijpen.

3.10.2.

Uiteraard moet niet alle schuld bij de overheden worden gelegd, maar ook bij de intermediaire organisaties, omdat zij hebben verzuimd om de werkelijke behoeften van de kmo’s effectief te communiceren. Een goed voorbeeld hiervan is dat kmo’s duidelijk de voorkeur lijken te geven aan subsidies, wat haaks staat op de groeiende nadruk in het beleidsdebat op eigenvermogensfinanciering, terugvorderbare steun en indirecte steun.

3.10.3.

Partnerschappen tussen ondernemingen en onderzoekscentra en de hulp van intermediaire actoren bij de ondersteuning van kmo’s lijken ook minder ontwikkeld te zijn dan verwacht, ondanks het feit dat hiervoor veel aandacht is. Er wordt aangevoerd dat deze mismatch gedeeltelijk kan worden verklaard door de crisis, maar tijdens de economische recessie hadden de beleidsmakers kunnen kiezen voor meer „traditionele” beleidsinstrumenten om de lokale economieën te steunen in een kritieke periode.

3.10.4.

Het is vrijwel onmogelijk voor kleine familie- en traditionele bedrijven om verschillende specifieke financiële instrumenten te gebruiken, vanwege de moeilijkheden bij de tenuitvoerlegging daarvan en het gebrek aan ervaring en kennis.

4.1.

Kleine ondernemingen hebben doorgaans een lagere export als percentage van de omzet dan middelgrote en grote ondernemingen, zodat er een verband lijkt te bestaan tussen de bedrijfsgrootte en het exportvermogen.

4.2.

Toegang tot financiering is een ernstig probleem voor kmo’s en start-ups. Het EESC heeft er in een informatief rapport op gewezen dat tekortschietende financiering kmo’s sinds 2008 in hun activiteiten beperkt (26). Hoewel de situatie recent aan het verbeteren is, verloopt de vooruitgang trager bij kleine ondernemingen, hetgeen nogmaals de betekenis onderstreept van de bedrijfsgrootte voor de behoeften en prestaties van bedrijven. Verder zijn kmo’s voor hun financiering vooral aangewezen op bankleningen, maar het bankenstelsel is niet goed op hen, en met name niet op kleine familie- en traditionele bedrijven, toegesneden.

4.3.

De afgelopen tijd was de financiële steun voornamelijk gericht op startende bedrijven — die een zeer klein deel uitmaken van de kmo’s in de EU — maar er is nog altijd onvoldoende aandacht voor de dringende kapitaalbehoefte van opschalende bedrijven en voor de behoefte van het merendeel van de traditionele ondernemingen aan financiering voor hun reguliere werkzaamheden, die onder de recente crisis geleden hebben. Er zijn berichten over bankfaillissementen waardoor sommige kleine ondernemingen door eenvoudige cashflowproblemen werden gedwongen om te sluiten.

4.4.

Een andere moeilijkheid die de kmo’s ervaren — vergeleken met grote bedrijven — heeft betrekking op de toegang tot informatie en nieuwe markten. Het is bovendien lastiger voor deze bedrijven om hooggekwalificeerde werknemers in dienst te nemen en te houden en om te voldoen aan de toenemende reglementaire en bureaucratische eisen. Deze nadelige situatie is nog erger voor kmo’s in de minder ontwikkelde EU-regio’s, die te kampen hebben met een gebrek aan mogelijkheden om samen te werken met grotere bedrijven als deel van hun waardeketen, minder mogelijkheden om deel uit te maken van concurrerende clusters, een tekort aan collectieve goederen, minder toegang tot voorzieningen en ondersteunende instellingen, en ook vaak met een afname van het aantal klanten. Al deze factoren kunnen ook leiden tot hogere kosten om hun goederen op de markt te brengen.

4.5.

Voor traditionele kmo’s en kmo’s die gevestigd zijn in de minder ontwikkelde EU-gebieden zijn beleidsinstrumenten die gericht zijn op de bevordering van innovatie, toegang tot nieuwe markten, internalisering, toegang tot kapitaalmarkten enz., daarom niet van wezenlijk belang. Ze zijn eerder gebaat bij instrumenten die kmo’s helpen hun kernactiviteiten te verbeteren en beter te presteren — zoals instrumenten die leiden tot betere toegang tot gemeenschappelijke bankfinanciering, informatie, hooggekwalificeerde werknemers en directe zakelijke kansen (verbetering van de dagelijkse activiteiten). Het initiëren van gedragsveranderingen heeft voor deze bedrijven geen zin op korte termijn, omdat eerst de algehele context waarin zij werken moet veranderen.

4.6.

Hoewel in sommige landen starterscentra soepel opereren, zijn de positieve effecten ervan in andere landen tamelijk beperkt. De voornaamste factor voor succes is een cultuur van het delen van organisatorische middelen en ondersteunende netwerken, die in beginsel weinig ontwikkeld is in de minder ontwikkelde EU-regio’s.

4.7.

Het toenemend belang van kennisproductie als concurrentievoordeel vergroot verder de heterogeniteit van de kmo’s, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen snelgroeiende en andere kmo’s, waarvan de ontwikkeling wordt gehinderd door obstakels die traditioneel verband houden met hun kleine omvang, hun locatie en klantenbestand.

4.8.

Het EESC verzoekt de Commissie om de „handel eerst klein”-benadering te omarmen en om speciale aandacht te schenken aan de kleine familie- en traditionele bedrijven bij het ontwerpen van beleidsinstrumenten.

4.9.

Zo’n 30 à 40 jaar geleden waren er veel achterstandsgebieden in Europa, regio’s die zich geografisch of functioneel op afstand bevonden van de economische groeimotors. Sommige van die gebieden zijn inmiddels welvarend, wat te danken is aan open, verantwoordelijke en niet-corrupte lokale besturen, efficiënt werkende bedrijfsorganisaties en de oprichting van lokale, goed functionerende bedrijfsnetwerken.

5.1.

Toegang tot financiering is een bekend probleem. Vergeleken met grotere bedrijven worden kleine familie- en traditionele bedrijven gekenmerkt door grotere verschillen wat betreft winstgevendheid, voortbestaan en groei — die de oorzaak zijn van de specifieke problemen waar zij mee worden geconfronteerd met betrekking tot financiering. De kmo’s krijgen doorgaans te maken met hogere rentepercentages alsook kredietrantsoenering door een tekort aan zekerheden. De problemen op het gebied van financiering verschillen sterk tussen de bedrijven die langzaam groeien en de bedrijven die snel groeien.

5.2.

De expansie van durfkapitaalfondsen, private-equitymarkten — met inbegrip van informele markten en business angels — en crowdfunding en de ontwikkeling van de kapitaalmarktenunie in het algemeen hebben geleid tot verbeterde toegang tot durfkapitaal voor bepaalde categorieën kmo’s, maar het is onwaarschijnlijk dat de kleine familie- en traditionele bedrijven erg profiteren van deze ontwikkelingen — zij zullen grotendeels afhankelijk blijven van traditionele bankleningen. Zelfs voor innovatieve bedrijven, startende bedrijven en middelgrote bedrijven zijn deze instrumenten niet altijd eenvoudig toe te passen en er blijven aanzienlijke verschillen bestaan tussen landen vanwege het niveau van de ontwikkeling van lokale kapitaalmarkten en een gebrek aan goede wetgeving.

5.3.

Het beleid van de Commissie om de toegang tot financiering te vergemakkelijken door het verstrekken van garanties, wordt gunstig onthaald. De gekozen regeling lijkt echter verstoringen op de garantiemarkt te veroorzaken en heeft zo uiteindelijk onbedoelde gevolgen voor de activiteiten van waarborgfondsen. Er is empirisch bewijs beschikbaar (in dit geval over Spanje) dat commerciële banken hun bestaande kredietnemers expliciet voorstellen een garantie te vragen — die rechtstreeks aan hen wordt verstrekt vanuit de EU in de vorm van een garantstelling — zodat de bank de huidige risico’s kan dekken via de garantie zonder hun risicoklasse te hoeven verhogen. „Achtergestelde kmo’s” (d.w.z. die geen krediet kunnen verkrijgen) vallen buiten de boot. De inzet van meer overheidsgeld, via tegengaranties, leidt tot een efficiëntere benutting van overheidsgeld en een groter hefboomeffect op de markt en in de bredere economie.

5.4.

Europese en lokale regelgevingslasten blijven een groot obstakel voor kleine familie- en traditionele bedrijven, die vaak slecht zijn uitgerust om de problemen als gevolg van buitensporige regulering het hoofd te bieden. Dit vereist eenvoudige toegang tot informatie over regelgeving en betere voorlichting over technische en milieunormen. Beleidsmakers moeten erop toezien dat nalevingsprocedures niet onnodig duur, complex of tijdrovend zijn. Er moet ook systematisch en zorgvuldig toezicht worden gehouden op nieuwe regelgeving en de tenuitvoerlegging ervan door de relevante lokale bedrijfsverenigingen.

5.5.

Toegang tot betere informatie is nodig, niet alleen met betrekking tot reglementaire vereisten. Informatie over het lokale ondernemingsklimaat en over de marktmogelijkheden op regionaal niveau is ook van vitaal belang voor de familie- en traditionele bedrijven. De moderne technologieën bieden grote mogelijkheden om de informatiekloof te verkleinen als ze op een gebruiksvriendelijke manier zijn ontwikkeld. Het zou erg nuttig zijn om één loket op te zetten, dus één plek waar alle noodzakelijke informatie die van invloed is op ondernemingsstrategieën en -besluiten beschikbaar wordt gesteld, hetgeen reeds in een aantal landen bestaat. Maatregelen ter bevordering van informatienetwerken moeten zijn gericht op de afstemming van databases op gebruikers en moeten een overvloed aan informatie voorkomen.

5.6.

Recente maatregelen om de toegang tot de markten te vergemakkelijken, waren voornamelijk gericht op de internationale markten. Het beleid op dit gebied is bedoeld om de door de kmo’s ondervonden nadelen aan te pakken die verband houden met hun gebrek aan toegang tot personele middelen, externe markten en technologie. Maar zoals hierboven uiteengezet is dit voor kleine familie- en traditionele bedrijven vaak weinig relevant. Daarom moeten de inspanningen zijn gericht op betere coördinatie op regionaal niveau tussen de organisatoren van handelsmissies en op het bieden van betere ondersteuning bij het vinden van betrouwbare bedrijfspartners. Een andere mogelijkheid in dit verband is om meer inspanningen te leveren teneinde het „aandeel” te verhogen dat kleine bedrijven krijgen in overheidscontracten in het kader van openbare aanbestedingen.

5.7.

Een zeer specifiek probleem waar kleine familie- en traditionele bedrijven recent mee werden geconfronteerd betreft de toegang tot gekwalificeerde arbeidskrachten. De demografische situatie verslechtert in afgelegen gebieden en in veel regio’s met een ontwikkelingsachterstand en als gevolg daarvan kampen veel plaatsen met een aanzienlijk tekort aan geschoolde arbeidskrachten. Deze ondernemingen hebben zodoende hulp nodig bij het identificeren en aantrekken van personele middelen alsook bij het opleiden van personeel. Opleidingsprogramma’s moeten ook buiten het seizoen beschikbaar en op maat gesneden zijn. Er moet ook een systeem zijn om deze programma’s regelmatig aan te bieden, aangezien kleine bedrijven mogelijk een groter verloop kennen.

5.8.

In familiebedrijven is het gebruikelijk dat kinderen al dan niet uit dezelfde familie voor het bedrijf werken. Dit is een traditioneel aspect en gunstig voor de onderneming, omdat het de vlotte overgang van het bedrijf van de ene generatie op de andere faciliteert en kinderen vertrouwd maakt met hun toekomstige baan. In dergelijke gevallen moeten de eigenaren/managers altijd in gedachten houden dat de arbeidsomstandigheden in overeenstemming moeten zijn met IAO-verdragen nrs. 182 en 138 inzake kinderarbeid.

5.9.

Opleiding is nodig, maar niet alleen voor de werknemers van kleine familie- en traditionele bedrijven. In landelijke en afgelegen gebieden hebben bankmedewerkers en werkgeversorganisaties vaak geen enkele kennis van de verschillende programma’s en mogelijkheden die de Commissie biedt en de bijbehorende documenten en procedures. Zo’n netwerk van intermediaire actoren is van essentieel belang om de steun aan kleine familie- en traditionele bedrijven doeltreffender te maken. Voorlichtingsprogramma’s en de uitwisseling van beste praktijken tussen deze intermediaire actoren moeten worden bevorderd. Er moet tevens één contactpunt voor alle vormen van financiering en programma’s worden opgezet.

5.10.

Het verhogen van de „kwaliteit” van eigenaren/managers van kleine familie- en traditionele bedrijven moet een belangrijke beleidsmaatregel zijn, aangezien alles in deze bedrijven rechtstreeks samenhangt met deze factor. Dit kan worden bereikt door opleiding aan te moedigen en/of door eenvoudige toegang te bieden tot advies- en consultancydiensten. Levenslang leren moet worden gestimuleerd — onlineleermiddelen op het gebied van bedrijfsplanning, productienormen, consumentenwetgeving of andere regelgeving zouden een stap in de goede richting kunnen zijn.

5.11.

Een andere maatregel is het aanmoedigen van kleine familie- en traditionele bedrijven om hun winsten te herinvesteren. Als ze daartoe worden gestimuleerd, zullen ze stabieler, minder afhankelijk van bankleningen en minder kwetsbaar voor crises worden.

5.12.

Het zou zeer nuttig zijn om voor de lidstaten een overzicht te maken van goede praktijkvoorbeelden uit verschillende landen en sectoren waarin veel kleine familie- en traditionele bedrijven actief zijn, zoals toerisme, landbouw en visserij.

2.3.2018   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 81/9

Rapporteur:

Jean-Marc ROIRANT

1.1.

De organisaties van het maatschappelijk middenveld spelen een belangrijke rol in de bevordering van actief burgerschap in Europa. Participatieve democratie heeft behoefte aan intermediaire organisaties om de burgers aan te trekken en hun stem op alle maatschappelijke terreinen te laten horen. Een georganiseerd, sterk, onafhankelijk en gediversifieerd maatschappelijk middenveld moet kunnen steunen op adequate publieke financiering.

1.2.

De werking van de maatschappelijke organisaties en de Europese democratie hebben niet alleen te kampen met grotere moeilijkheden om toegang te krijgen tot publieke middelen, ze worden vooral ook bedreigd door de beperking van de ruimte daarvoor in sommige EU-landen.

1.3.

Het EESC meent dat er op Europees en nationaal niveau een politiek en wetgevend kader moet komen ter bevordering van de ontwikkeling van een Europees maatschappelijk middenveld waarvan de activiteiten passen in het kader van de in de grondrechten weerspiegelde waarden.

1.4.

De Europese instellingen zouden, zoals bepaalde lidstaten op nationaal niveau hebben gedaan door middel van „handvesten van wederzijds engagement” of „pacten”, kunnen inzetten op een daadwerkelijke Europese burgerdialoog. Het debat over een statuut van Europese vereniging en over een Europees statuut voor stichtingen moet worden hervat en er moet werk worden gemaakt van de tenuitvoerlegging van artikel 11 inzake de gestructureerde dialoog met het maatschappelijk middenveld.

1.5.

De EU zou de lidstaten moeten aanmoedigen om fiscale stimulansen voor particuliere donaties te behouden of te ontwikkelen en om een deel van hun belastinginkomsten naar maatschappelijke organisaties door te sluizen. Ook zou ze obstakels voor grensoverschrijdende donaties moeten wegnemen middels coördinatie van wetgeving en belastingprocedures, en moeten investeren in de ontwikkeling van liefdadigheid in de hele EU.

1.6.

De Europese instellingen zouden de bevordering van een positief beeld van de organisaties van het maatschappelijk middenveld moeten verzekeren en erop moeten toezien dat deze organisaties hun onafhankelijkheid bewaren, met name door de versterking van hun vermogen om op te treden en zicht voor sociale innovatie en burgerparticipatie in te zetten.

1.7.

Het EESC dringt aan op een strategie voor de ontwikkeling van een sterk en onafhankelijk maatschappelijk middenveld in Europa en zou graag zien dat er een Europees Europese Ombudsman voor burgerlijke vrijheden komt waaraan ngo’s melding kunnen maken van incidenten in verband met intimidatie of belemmering van hun werk.

1.8.

Wat het toekomstig meerjarig financieel kader betreft, verzoekt het EESC de begrotingsautoriteiten de steun voor maatschappelijke organisaties te verhogen, met name via exploitatiesubsidies en meerjarenfinanciering.

1.9.

Het EESC verzoekt de Commissie een voorstel te doen voor een Europees fonds voor democratie, mensenrechten en waarden in de EU (1). Dit fonds zou moeten beschikken over een ambitieuze begroting, rechtstreeks openstaan voor middenveldorganisaties in de hele EU en onafhankelijk worden beheerd, naar analogie met het Europees Fonds voor Democratie (2); vertegenwoordigers van het EESC zouden hierbij moeten worden betrokken.

1.10.

Met het oog op de bevordering van de participatieve democratie is het EESC van mening dat het programma Europa voor de burger in het volgende meerjarig financieel kader (MFK) moet worden voorzien van een begroting van 500 miljoen EUR, zoals voorgesteld door het Europees Parlement (3). Ook de middelen voor op het middenveld gerichte acties van Erasmus+ moeten worden verhoogd.

1.11.

Het EESC zou graag zien dat de Commissie toeziet op de toepassing van de gedragscode voor partnerschappen met het maatschappelijk middenveld. Ook zou de Commissie de nationale en regionale overheden moeten oproepen gebruik te maken van de voorzieningen voor technische bijstand, die gericht zijn op bevordering van de capaciteitsontwikkeling, ten behoeve van maatschappelijke organisaties.

1.12.

Het EESC pleit voor een grondiger debat over de mogelijkheden om middenveldorganisaties meer te betrekken bij onderzoeksprogramma’s door de banden tussen onderzoekers en het maatschappelijk middenveld aan te halen en door een nieuw onderdeel m.b.t. burgerparticipatie en democratie onder de pijler „maatschappelijke uitdagingen” in het toekomstige kaderprogramma voor onderzoek voor te stellen.

1.13.

De doelstellingen op het gebied van duurzame ontwikkeling en de prioriteiten inzake gendergelijkheid moeten in het toekomstige MFK mainstream zijn.

1.14.

De EU moet haar positie als grootste donor voor humanitaire hulp en internationale samenwerking in stand houden en verder versterken, en een volledig ontwikkeld maatschappelijk middenveld proactief bevorderen.

1.15.

Het EESC is ermee ingenomen dat de Commissie in haar voorstel tot herziening van het Financieel Reglement ervoor pleit om de door vrijwilligers bestede tijd als subsidiabele kost te beschouwen (een rechtstreekse reactie op het EESC-advies over „Statistische instrumenten voor het meten van vrijwilligerswerk” (4)) en om bijdragen in natura gemakkelijker als cofinanciering te laten meetellen. Het verheugt zich tevens over het verslag van het Parlement dat pleit voor vereenvoudiging in het overzicht van fondsen, bijv. via wederzijds vertrouwen in beoordelingen en audits, hetgeen het antwoorden aan aanvragers, het ondertekenen van contracten alsook de betalingen kan bespoedigen. Het EESC zou graag zien dat de EU-instellingen overeenstemming bereiken over de voorgestelde tekst zodat de door vrijwilligers bestede tijd billijk naar waarde kan worden geschat.

1.16.

De versterking van het maatschappelijk middenveld is afhankelijk van een betere toegang tot financiering voor de kleinste organisaties en voor de meest kansarme groepen. Met het oog hierop dient de Commissie te zorgen voor verschillende financieringsregelingen en verdere vereenvoudiging van administratieve formaliteiten. Voorts moet ze opleiding en richtsnoeren voor de tenuitvoerlegging van contracten en financiële verplichtingen aanreiken, terwijl haar diensten een samenhangende interpretatie van de verordening inzake de financiële regels moeten garanderen.

1.17.

Het EESC roept de Europese Commissie op om snel met relevante maatregelen te komen, waaronder inbreukprocedures tegen lidstaten waar nationale wettelijke of bestuursrechtelijke bepalingen de toegang van nationale middenveldorganisaties tot EU-financiering beperken, alsook wanneer financieringsvoorwaarden worden opgelegd die hun belangenbehartiging beperken.

2.1.

In een aantal EESC-adviezen wordt ingegaan op de civiele dialoog en de representatieve democratie, de definitie van deze begrippen, de representativiteit van de diverse actoren en de maatregelen die op Europees niveau ten uitvoer moeten worden gelegd. Het EESC heeft er met name op gewezen dat de uitvoering van artikel 11 van het VEU (5) van vitaal belang is voor de EU in haar zoektocht naar democratische legitimiteit in de ogen van haar burgers.

2.2.

Er is echter nog geen specifiek advies opgesteld over de manier waarop financiering actief burgerschap en de participatiedemocratie kan helpen bevorderen.

2.3.

Nu de EU-instellingen zich opmaken om het voorstel voor het meerjarig financieel kader na 2020 te bespreken en binnenkort zullen beslissen over de herziening van het Financieel Reglement, is het hoog tijd dat wordt gekeken naar de verdeling en de doeltreffendheid van de financiering van de EU op dit gebied.

2.4.

De financieringsvraagstukken houden eveneens verband met de erkenning van een specifieke rol en statuut voor de verschillende actoren van de Europese burgerdialoog. Het EESC heeft zich al herhaaldelijk uitgesproken over de behoefte aan een Europees statuut van verenigingen (6).

2.5.

In het kader van dit advies verstaan we onder „maatschappelijke organisaties” niet-gouvernementele organisaties zonder winstoogmerk die losstaan van overheidsinstellingen en handelsbelangen en die met hun acties bijdragen aan de verwezenlijking van de doelstellingen van het Handvest van de grondrechten, zoals sociale inclusie, actieve participatie van burgers, duurzame ontwikkeling in al zijn vormen, onderwijs, gezondheid, werkgelegenheid, consumentenrechten, hulp aan migranten en vluchtelingen, en grondrechten (7).

3.1.

Betrokken, pluralistische en onafhankelijke maatschappelijke organisaties spelen een essentiële rol bij de bevordering van de actieve deelname van de burgers aan het democratisch proces, evenals bij de governance en transparantie op Europees en nationaal niveau. Voorts kunnen ze ook bijdragen aan doeltreffender en billijker beleid en kunnen ze duurzame ontwikkeling en inclusieve groei bevorderen (8). Maatschappelijke organisaties kunnen „de allerarmsten en de minst bevoorrechte groepen bereiken en degenen die […] niet voldoende worden gehoord, een stem geven”, maken zo meer participatie mogelijk en dragen bij tot de vaststelling van het Europees beleid (9).

3.2.

Bepaalde maatschappelijke organisaties zijn bovenop hun burgerlijke en sociale functie ook actief in de sector van de „sociale en solidaire economie” en leveren zo zelfs een niet te verwaarlozen bijdrage aan de creatie van banen.

3.3.

Kenmerkend voor maatschappelijke organisaties is dat zij rond diverse projecten overwegend geëngageerde vrijwilligers en zeer betrokken werknemers verzamelen. Als actieve uiting van burgerparticipatie die het mogelijk maakt om gemeenschappelijke Europese waarden zoals solidariteit en sociale cohesie te versterken, dient vrijwilligerswerk te kunnen genieten van een gunstig klimaat (10).

3.4.

Echte participatiedemocratie heeft behoefte aan een middenveld (vakbonden, organisaties van werkgevers en midden- en kleinbedrijf, ngo’s en andere actoren zonder winstoogmerk enz.) om burgers aan te trekken en ervoor te zorgen dat deze zich betrokken voelen bij de Europese uitdagingen, alsook om de bouw van een billijker, meer solidair en inclusiever Europa te bevorderen. Het bestaan van een sterk en divers maatschappelijk middenveld is afhankelijk van het bestaan van toereikende overheidsfinanciering en van een kader dat de toegang tot verschillende vormen van particuliere financiering vergemakkelijkt.

4.1.

Op EU-niveau zijn er in verschillende sectoren (onderwijs, cultuur, sociale sector, burgerschap, milieu, grondrechten, onderzoek, internationale samenwerking, humanitaire hulp, gezondheid enz.) talrijke programma’s beschikbaar die specifieke doelstellingen omvatten m.b.t. de deelname van het maatschappelijk middenveld, met name aan projecten. De instellingen hebben ook specifieke exploitatiesubsidies ontwikkeld om netwerkvorming van nationale organisaties die in verschillende sectoren en op het gebied van verschillende maatschappelijke thema’s actief zijn, te bevorderen. Deze financiële steun draagt zo bij tot de vorming van een „Europese publieke opinie”.

4.2.

Op het gebied van uitbreiding en buitenlandbeleid, en dan met name internationale samenwerking en humanitaire hulp, heeft de EU een voluntaristisch beleid ontwikkeld om de ontwikkeling van het maatschappelijk middenveld te bevorderen, met name middels specifieke maatregelen. De EU is overigens wereldwijd één van de grootste donoren van ontwikkelingshulp en humanitaire hulp en deze aanpak geniet bij de Europese burgers veel bijval (11).

4.3.

Wat binnenlands beleid betreft, presenteerde de Commissie in 2000 in het kader van de administratieve hervorming een eerste discussiedocument waarin werd beklemtoond dat een hoog niveau van overheidssteun moet worden gehandhaafd ter ondersteuning van de rol van ngo’s, dat binnen de diensten van de Commissie een coherente aanpak moeten worden verzekerd en dat de subsidies beter moeten worden beheerd. Sindsdien is de relatie tussen de EU en de maatschappelijke organisaties, met name in het kader van artikel 11 van het Verdrag van Lissabon, echter niet meer opnieuw geëvalueerd.

4.4.

De financiering voor maatschappelijke organisaties is voornamelijk geconcentreerd op het gebied van de humanitaire hulp en internationale samenwerking. Volgens de gegevens van 2015 zou 1,2 miljard EUR zijn toegewezen aan financiering voor ngo’s (ongeveer 15 % van de rubriek „Europa als wereldspeler”) (12), terwijl de financiering voor maatschappelijke organisaties op andere domeinen vrij beperkt bleef: 0,08 % van de rubriek „Duurzame groei: natuurlijke hulpbronnen”, 2,5 % van de rubriek „Veiligheid en burgerschap” en minder dan 0,009 % van de rubriek „Slimme en inclusieve groei”. Het is dus hoog tijd voor een evaluatie, niet alleen van de bedragen maar ook van de doeltreffendheid van de geplande maatregelen.

5.1.

Recente studies en onderzoeken, evenals de ontwikkeling van maatregelen in bepaalde landen van de EU, tonen aan dat de ruimte voor het maatschappelijk middenveld er in sommige lidstaten op achteruitgaat (13). Voor dit nieuwe gegeven zal men bij de herziening van het financieel kader na 2020 en de herziening van de lopende financieringsprogramma’s niet de ogen kunnen sluiten.

5.2.

De in juni 2017 goedgekeurde Hongaarse wet over de transparantie van organisaties die financiering ontvangen uit het buitenland werd veroordeeld door de Europese Commissie, het Europees Parlement en de Raad van Europa. Dit laat zien dat de Commissie erop moet toezien dat de maatregelen om de financiering van terrorisme en het witwassen van geld te bestrijden geen onbedoelde gevolgen hebben voor de toegang van maatschappelijke organisaties tot financiering en leningen.

5.3.

In vele Europese landen worden we geconfronteerd met maatregelen die zijn bedoeld om aan subsidies voor maatschappelijke organisaties voorwaarden te verbinden, met een beperking van hun rol als pleitbezorger en hun capaciteit om in rechte op te treden als gevolg (14).

5.4.

De financiële en economische crisis heeft er in veel landen toe geleid dat het overheidsgeld voor maatschappelijke organisaties werd beperkt en/of dat deze steun werd verschoven naar subsidies op korte termijn. Financieringsvormen die in de eerste plaats op bepaalde projecten gericht zijn, kunnen maatschappelijke organisaties ertoe aanzetten hun prioriteiten aan te passen en afstand te nemen van hun oorspronkelijke missie of van de maatschappelijke behoeften. In sommige landen bevorderen regeringen de ontwikkeling van organisaties die hun strategie gunstig gezind zijn of op politiek vlak met hen onder één hoedje spelen, ten nadele van andere organisaties, en zien we dat het gebrek aan transparantie bij de toekenning van subsidies toeneemt.

5.5.

Het EESC verzoekt de Commissie bij de evaluatie van de programma’s nauwgezet toe te zien op de naleving van ex-antevoorwaarden, alsook wat betreft partnerschapsovereenkomsten, met name inzake werkgelegenheid, sociale inclusie en non-discriminatie, het milieu, gendergelijkheid en de rechten van personen met een handicap, de betrokkenheid van middenveldorganisaties en de verhoging van hun institutionele capaciteit (15), alsook de transparantie van procedures voor de gunning van contracten en ter opschorting van betalingen in geval van niet-naleving. Het herinnert er de Commissie tevens aan dat zij moet toezien op de tenuitvoerlegging van artikel 125 over de verplichting van beheersautoriteiten om selectieprocedures en -criteria te hanteren die transparant en niet-discriminerend zijn. Het EESC zou graag zien dat de Europese Rekenkamer in zijn toekomstige verslag nagaat of deze bepalingen inzake selectieprocedures voor ngo’s worden nageleefd.

5.6.

Het toenemende extremisme en populisme en alle anti-democratische acties vormen een probleem voor het hele democratische acquis en scheppen een vijandig klimaat voor het middenveld. Het is dan ook zaak het belang van de rol van maatschappelijke organisaties te bevestigen en de financiële steun van de EU voor deze organisaties te verhogen.

5.7.

Het EESC zou graag zien dat er een Europese Ombudsman voor burgerlijke vrijheden komt waaraan ngo’s ook melding kunnen maken van incidenten in verband met intimidatie of belemmering van hun werk.

6.1.

Het EESC meent dat er op Europees en nationaal niveau een politiek en wetgevend kader moet komen ter bevordering van de ontwikkeling van een divers Europees maatschappelijk middenveld waarvan de activiteiten passen in het kader van de in de grondrechten weerspiegelde waarden.

6.2.

De Europese instellingen zouden de bevordering van een positief beeld van de organisaties van het maatschappelijk middenveld moeten verzekeren en erop moeten toezien dat deze organisaties hun onafhankelijkheid bewaren, met name door ze beter in staat te stellen om op te treden en zich voor sociale innovatie en burgerparticipatie in te zetten, hetgeen vaak samenhangt met financiering.

6.3.

Naar het voorbeeld van bepaalde lidstaten die „handvesten van wederzijdse verbintenis” of „pacten” hebben goedgekeurd, zouden de Europese instellingen kunnen inzetten op een aanpak van erkenning en partnerschap met de Europese representatieve verenigingen. Daarbij zouden ze de voorwaarden creëren voor een daadwerkelijke Europese burgerdialoog alsook voor de tenuitvoerlegging van artikel 11 VEU en andere relevante internationale verbintenissen (16).

6.4.

Het is eveneens hoog tijd dat het debat over een statuut voor Europese verenigingen — door de Commissie voorgesteld in 1992 (17) — evenals het debat over een statuut voor Europese stichtingen wordt hervat. Dit zou het mogelijk maken om de erkenning van maatschappelijke organisaties en hun samenwerking op Europees niveau te bevorderen en zou een aanvulling vormen op het in 2004 goedgekeurde statuut van de Europese vennootschap (18).

6.5.

Het EESC is van mening dat de EU de lidstaten zou moeten aanmoedigen om bestaande fiscale stimulansen te handhaven en nieuwe te ontwikkelen voor particuliere donaties, om een deel van de belastinginkomsten naar maatschappelijke organisaties door te sluizen, om middels coördinatie van wetgeving en belastingprocedures de belemmeringen voor grensoverschrijdende donaties weg te nemen, alsook om te investeren in de ontwikkeling van liefdadigheid in de hele EU.

6.6.

In verband met het toekomstig meerjarig financieel kader verzoekt het EESC de begrotingsautoriteiten de steun voor maatschappelijke organisaties te verhogen, ook via exploitatiesubsidies en meerjarenfinanciering om zo de ontwikkeling van acties op lange termijn te bevorderen.

6.7.

Sinds de goedkeuring van het Handvest van de grondrechten is er op het gebied van mensenrechten in de EU-lidstaten geen echt ondersteuningsprogramma voor het maatschappelijk middenveld meer geweest. De belangrijke steun die in het kader van de EU-toetreding werd toegekend aan maatschappelijke organisaties van de landen van Midden- en Oost-Europa werd niet gehandhaafd via andere financieringsmechanismen. De jongste ontwikkelingen — de opkomst van terrorisme en extremistische en/of populistische bewegingen — tonen aan dat er in het middenveld meer moet worden geïnvesteerd en dat de samenhang tussen de landen moet worden gewaarborgd bij de ontwikkeling van dat middenveld.

6.8.

Het EESC verzoekt de Commissie om een voorstel te doen voor een Europees fonds voor democratie, waarden en mensenrechten binnen de EU (19). Dit fonds zou moeten beschikken over een ambitieuze begroting en zou rechtstreeks moeten openstaan voor maatschappelijke organisaties uit heel Europa, met inbegrip van mensenrechtenorganisaties die de Europese grondrechten bevorderen en beschermen. Het fonds moet de operationele kosten financieren, alsook activiteiten i.v.m. geschillen en controles. Het moet onafhankelijk worden beheerd, naar analogie met het Europees Fonds voor Democratie (20), met deelname van vertegenwoordigers van het EESC.

6.9.

Het programma „Europa voor de burger” is het enige Europese programma dat specifiek bijdraagt aan de vermindering van het democratisch deficit door alle Europeanen de kans te geven om rechtstreeks deel te nemen aan de opbouw van Europa. Dit programma krijgt echter te weinig subsidies. In de huidige context, waarin de Europese waarden en de democratie op de helling worden gezet, meent het EESC dat dit programma overeenkomstig het voorstel van het Europees Parlement (21) in het volgende financieel kader een begroting van 500 miljoen EUR moet krijgen. Ook de middelen voor op het middenveld gerichte acties van Erasmus+ moeten worden verhoogd.

6.10.

De meeste maatschappelijke organisaties ondervinden moeilijkheden om toegang te krijgen tot de structuurfondsen, met name door de vereiste cofinanciering. De voorzieningen voor technische bijstand voor capaciteitsontwikkeling zijn bovendien onderbenut en vaak voorbehouden aan overheidsdiensten. De gedragscode voor een partnerschap met het maatschappelijk middenveld, die een essentieel instrument is, is in de meeste landen niet correct ten uitvoer gelegd (22). Maatschappelijk organisaties worden uitgenodigd bij de toezichthoudende comités, maar hun rol is beperkt.

6.11.

Het EESC roept de Europese Commissie op om snel met relevante maatregelen te komen, waaronder inbreukprocedures tegen lidstaten waar nationale wettelijke of bestuursrechtelijke bepalingen de toegang van nationale middenveldorganisaties tot EU-financiering beperken, alsook wanneer financieringsvoorwaarden worden opgelegd die hun belangenbehartiging beperken.

6.12.

Dankzij hun permanent contact met de burgers en hun activiteiten in het veld zijn maatschappelijke organisaties op de hoogte van de maatschappelijke uitdagingen en behoeften. Desalniettemin worden zij slechts in zeer beperkte mate bij onderzoek betrokken. Ook bij de toegang tot het programma van de Europese Unie voor werkgelegenheid en sociale innovatie (EaSI) ondervinden maatschappelijke organisaties moeilijkheden. Het EESC zou graag zien dat er een grondiger debat komt over de mogelijkheden om de banden tussen onderzoekers en het maatschappelijk middenveld aan te halen en stelt een nieuw onderdeel m.b.t. burgerparticipatie en democratie onder de pijler „maatschappelijke uitdagingen” in het toekomstige kaderprogramma voor onderzoek voor.

6.13.

De jeugdwerkloosheid ligt nog aanzienlijk hoog en is één van de meest dringende problemen waarmee de EU wordt geconfronteerd, met een toenemend aantal jongeren dat het risico loopt op sociale uitsluiting. In dit kader moet Europese financiering meer worden aangewend om steun te verlenen aan organisaties van het maatschappelijk middenveld die zich in het kader van niet-formeel onderwijs inzetten voor de ontwikkeling van kwalificaties en competenties bij jongeren.

6.14.

In de culturele sector zijn de meeste subsidies niet afgestemd op maatschappelijke organisaties van deze sector, die bovendien ook geen toegang hebben tot verschillende financiële instrumenten, zoals leningen. Er wordt niet echt werk gemaakt van een Europese dimensie van cultuur, terwijl uitingen van identiteit en populisme thans steeds frequenter worden. Voorts moet de EU ook meer steun verlenen, met name via Creatief Europa, aan onafhankelijke culturele producties en investeren in de ontwikkeling en duurzaamheid van lokale media zonder winstoogmerk.

6.15.

Op het gebied van ontwikkelingssamenwerking dient de Europese Unie meer te investeren in samenwerkingsmaatregelen die zijn gericht op de bevolking, en met name op aspecten als gendergelijkheid, governance, mensenrechten, milieurecht, veerkracht ten aanzien van de klimaatverandering, onderwijs en sociale bescherming. Dit dient met name te gebeuren via een thematische aanpak per land en in nauwe samenwerking met het maatschappelijk middenveld.

6.16.

Bij de uitstippeling van het toekomstig meerjarig kader dient ook rekening te worden gehouden met de doelstellingen op het gebied van duurzame ontwikkeling en de prioriteiten op het gebied van gendergelijkheid.

6.17.

De versterking van het maatschappelijk middenveld is ook afhankelijk van een betere toegang tot financiering voor de kleinste organisaties en voor de meest kansarme groepen. In dit verband zou de Europese Commissie moeten nadenken over verschillende financieringsmogelijkheden en zou zij meer moeten inzetten op administratieve vereenvoudiging. Er zou systematischer gebruik moeten worden gemaakt van mechanismen voor het doorgeven van subsidies (of getrapte financiering), zoals bij het Europees instrument voor democratie en mensenrechten of in het kader van subsidies van de EER. Subsidies moeten door een onafhankelijke nationale beheerder via een aanbestedingsprocedure worden toegekend (23).

6.18.

De organisaties van het maatschappelijk middenveld van de landen van Midden- en Oost-Europa hebben verhoudingsgewijs beperktere toegang tot financiering. De Europese Commissie zou haar informatiecampagnes over de verschillende voor maatschappelijke organisaties bedoelde fondsen moeten versterken en partnerschappen tussen organisaties meer moeten aanmoedigen.

6.19.

Tevens zou het nuttig zijn om systematischer te voorzien in follow-up en ondersteuning voor gefinancierde organisaties, evenals voor de verschillende directoraten-generaal die belast zijn met de tenuitvoerlegging van het Financieel Reglement, door vorming aan te bieden over de contractuele verplichtingen en de audits.

6.20.

Om innovatie en partnerschappen te bevorderen zouden kandidaten moeten beschikken over gegevensbanken met een omschrijving van reeds uitgevoerde projecten en goede praktijken. De Commissie moet haar inspanningen voortzetten om de administratieve last tijdens de aanvraagprocedure en bij het financieel beheer te verminderen, met name door middel van één onlineaanvraagsysteem voor de verschillende programma’s.

6.21.

De evaluatie van de rechtstreeks door de Commissie beheerde programma’s moet transparanter worden, maar ook zorgvuldiger, rekening houdend met het aanzienlijke aantal Europese subsidieaanvragen en het lage succespercentage. Bovendien zou feedback het voor de maatschappelijke organisaties wier aanvraag werd geweigerd mogelijk maken om zich aldus te verbeteren en meer vertrouwen op te doen met het oog op de selectieprocedure.

6.22.

De termijnen voor zowel kennisgeving en ondertekening van de contracten als de betalingen moeten aanzienlijk worden ingekort om te vermijden dat vanwege een gebrek aan middelen leningen moeten worden aangegaan bij banken.

6.23.

Het EESC verzoekt de Commissie eveneens om de cofinancieringsbedragen te herzien, met name voor zeer kleine organisaties die het erg moeilijk hebben om andere middelen op te halen of organisaties die actief zijn op het gebied van belangenbehartiging, zoals met name consumentenorganisaties, milieuverenigingen, mensenrechtenorganisaties en organisaties die zich inzetten voor de bevordering van het burgerschap. Dit is des temeer noodzakelijk daar de regels voor cofinanciering de administratieve last voor maatschappelijke organisaties verhogen, alsook vanwege de risico’s die de diverse contractuele en financiële regels van de verschillende donoren met zich meebrengen.

6.24.

Het EESC is er erg mee ingenomen dat de Commissie in haar voorstel tot herziening van het Financieel Reglement (24) ervoor pleit om de door vrijwilligers bestede tijd als subsidiabele kost te beschouwen en om bijdragen in natura gemakkelijker als cofinanciering te laten meetellen. Dit voorstel is een rechtstreekse reactie op het verzoek dat het EESC heeft geformuleerd in zijn advies „Statistische instrumenten voor het meten van vrijwilligerswerk” (25). Het verheugt zich tevens over het verslag van het Parlement en over het voorstel van de Raad om voor niet-winstgevende verenigingen een uitzondering op de regel van het winstverbod op te nemen. Het EESC zou graag zien dat de EU-instellingen overeenstemming bereiken over de voorgestelde tekst zodat de door vrijwilligers bestede tijd billijk naar waarde kan worden geschat.

6.25.

De transparantie bij de toegang tot en de controle op de financiering moet worden verbeterd middels duidelijke richtsnoeren voor de controles door de Commissie en, voor financiering waarbij meerdere donoren betrokken zijn, door vooraf rekening te houden met de evaluaties en selecties van partners, alsook achteraf met de controles en audits van andere donoren.

6.26.

Voorts moet het voor de bevolking gemakkelijker worden om toegang te krijgen tot informatie over de bedragen en de ontvangers van financiering dankzij een hervorming van het systeem voor financiële transparantie van de Commissie, dat jaarlijkse betalingen moet bevatten in plaats van meerjarige verbintenissen en dat dankzij een harmonisatie van de verschillende gegevensbanken van de programma’s ook betrouwbaarder moet worden. Terzelfdertijd moeten ngo’s de hoogste transparantienormen voor zelfrapportage blijven hanteren.

6.27.

Tot slot dient de Commissie een constructieve en permanente dialoog te ontwikkelen tussen de verschillende directoraten-generaal en de maatschappelijke organisaties om de goede en slechte praktijken te onderzoeken en een coherentere aanpak te ontwikkelen.

2.3.2018   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 81/16

Rapporteur:

Tom JONES

1.1.

In veel dorpen en stadjes wordt de bevolkingssamenstelling onevenwichtiger en neemt de traditionele economische bedrijvigheid af. Het EESC is niettemin van mening dat er aantoonbaar heel wat geslaagde praktijkvoorbeelden zijn om in een duurzame toekomst van vele, zo niet alle landelijke nederzettingen te geloven. Dergelijke nederzettingen kunnen als aanjager fungeren voor een vernieuwing van het platteland in bredere zin en voor de duurzame ontwikkeling ervan.

1.2.

Dit geloof in een duurzame toekomst vergt echter wel een aanhoudende, volledige inzet van personele en financiële middelen op alle bestuursniveaus, waarbij zowel de particuliere als de publieke sector èn de burgers moeten worden betrokken.

1.3.

Het EESC staat volledig achter het initiatief van de Europese Commissie inzake Slimme dorpen, vooral vanwege de gedane toezeggingen inzake samenwerking tussen Commissiedirectoraten. De nationale en regionale plattelandsontwikkelingsprogramma’s (POP’s), die door DG AGRI en de lidstaten samen worden beheerd, zijn van vitaal belang, maar kunnen er nooit voor zorgen dat er voldoende middelen in het initiatief worden geïnvesteerd; daarvoor zijn er ook andere nationale, regionale of lokale overheidsinvesteringen nodig. Het EESC neemt kennis van het aanstaande advies van het Comité van de Regio’s over Slimme dorpen en ondersteunt dit (1).

1.4.

Snel breedbandinternet — zowel mobiel als vast — is voor slim ontwikkelde dorpen en steden absoluut noodzakelijk om economische en sociale ontwikkeling mogelijk te maken, en moet volledig toegankelijk zijn, zoals gewaarborgd in het kader van de rural proofing (plattelandstoets) waarop in de Verklaring van Cork 2.0 (2016) wordt gewezen.

1.5.

Publieke diensten op het gebied van onderwijs, opleiding, gezondheid en sociale zorg, alsook kinderopvang, zouden toegankelijk en geïntegreerd moeten zijn en op innovatieve wijze gebruik moeten maken van de technologische vooruitgang.

1.6.

Beheersautoriteiten in landelijke gebieden zouden ervoor moeten ijveren dat overbodig geworden gebouwen in dorpen en stadjes worden gerenoveerd, dat startende ondernemingen kunnen genieten van lage bedrijfsbelastingen en dat er financiële compensaties komen voor detailhandelsprojecten in perifere wijken. Bij de renovatie van dit soort gebouwen zou rekening moeten worden gehouden met de behoeften van lokale ngo’s en van de particuliere en publieke sector.

1.7.

Gebrekkige vervoersverbindingen vormen een ander probleem. Daar waar de particuliere sector zich terugtrekt, wordt aanbevolen om werk te maken van het delen van vervoersmiddelen en van bussen en auto’s die eigendom zijn van de gemeenschap.

1.8.

Waar mogelijk zouden werkgevers moeten worden aangemoedigd om telewerk te ondersteunen en de mogelijke voordelen van partnerschapsverbanden tussen stad en platteland te benutten. Zeer belangrijk in dit verband is de bijdrage die geleverd kan worden door agro- en plattelandstoerisme, gezondheidsgerelateerde activiteiten en de bevordering van de afzet van lokale landbouw- en handwerkproducten, en door de lijst van culturele en historische evenementen groter te maken. De steun uit hoofde van het plattelandsontwikkelingsprogramma biedt ondernemers mogelijkheden om investeringen van buitenaf aan te trekken en om producten met toegevoegde waarde te ontwikkelen en op de markt te brengen.

1.9.

Governance op het meest lokale niveau is een nationale of regionale aangelegenheid. Dorpen en stadjes hebben echter behoefte aan uitgebreidere bevoegdheden en aan toegang tot financiële middelen om de wensen van hun burgers te kanaliseren en te ondersteunen.

1.10.

Leader en plaatselijke actiegroepen (LAG’s) zouden volop gesteund moeten worden bij hun inspanningen voor lokale ontwikkeling, die erin bestaan om ondernemingen (zowel particuliere als non-profitbedrijven) bij hun start en groei aan te moedigen en om voor een betrokken en solidair gemeenschapsgevoel te zorgen. Met betere samenwerking zouden deze inspanningen kunnen worden uitgebreid via vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling (CLLD).

1.11.

Bewoners van dorpen en stadjes moeten vooral werk maken van een gemeenschapsgevoel dat leiderschap van binnenuit stimuleert. Scholen en lokale coaches zouden leiderschap moeten promoten. Opkomende leiders moeten volop worden ondersteund door adviesorganen en ngo’s die toegang hebben tot beste praktijken en soortgelijke initiatieven ter zake.

1.12.

Slim ontwikkelde dorpen die aan de weg timmeren zouden op regionaal, nationaal en EU-niveau onder de aandacht moeten worden gebracht. De EU-instellingen en hun stakeholders zouden ieder jaar een speciale dag moeten houden om dorpen en stadjes die voorbeelden zijn van samenhangende gemeenschappen in de bloemetjes te zetten.

1.13.

Om een echt gevoel van verbondenheid tussen steden en de omliggende dorpen te ontwikkelen en te versterken wijst het EESC op de aanbevelingen van het in 2016 opgestelde document van de organisatie RED (2)„Making Europe Grow with its Rural Territories” en op het proefproject van de Carnegie Trust over zustergemeenten. De beginselen van duurzame ontwikkeling en de circulaire economie zouden moeten worden toegepast op partnerschappen tussen stad en platteland.

1.14.

In het European Rural Manifesto dat in november 2015 tijdens de tweede bijeenkomst van het Europese Plattelandsparlement is goedgekeurd, wordt gepleit voor „nauwere samenwerking tussen gemeenschappen, organisaties en overheden in landelijke en stedelijke gebieden om de sociale, culturele en economische banden die met een dergelijke samenwerking gesmeed kunnen worden optimaal te benutten”, alsook voor „een intensieve uitwisseling van ideeën en goede praktijken tussen de betrokkenen in landelijke en stedelijke gebieden”. Het EESC onderschrijft dit pleidooi.

1.15.

Het EESC verzoekt de Europese Investeringsbank om op maat gesneden steunregelingen voor kleine bedrijven (zowel particuliere als sociale ondernemingen, met inbegrip van coöperaties) op het platteland in het leven te roepen, zoals in het EIB-programma voor 2017-2019 is toegezegd.

1.16.

De Europese Raad van jonge landbouwers (CEJA) en andere jongerenorganisaties zouden gesteund moeten worden om het pad te effenen voor jongerenfora in lokale gemeenschappen die aanzetten tot maatregelen waarbij rekening wordt gehouden met wat zij verlangen en nodig hebben. Jongeren moeten veel meer inspraak krijgen in het ontwikkelen van sociaal-economische oplossingen, en opleiding, mentorbegeleiding en financiële steunverlening moeten op hun wensen worden afgestemd.

1.17.

In de elfde van de duurzame-ontwikkelingsdoelstellingen van de VN wordt verwezen naar steden en gemeenschappen. Duurzame dorpen en stadjes zouden moeten worden opgenomen onder „gemeenschappen”.

1.18.

De culturele waarden die te vinden zijn in dorpen en stadjes zouden een prominente plaats moeten krijgen in de voorlichtingscampagne voor het Europees Jaar van cultureel erfgoed 2018 en in de initiatieven die ter zake worden ontplooid. Bij de bevordering van cultuur en tradities kunnen oudere inwoners van het platteland een belangrijke rol spelen. Daarom zouden de voorwaarden moeten worden gecreëerd om hen in staat te stellen zich actief daarvoor in te zetten.

1.19.

Het EESC raadt aan om op alle niveaus voorbeelden van goede praktijken te delen. ENRD, Elard, Ecovast en ERP doen dit al, en dergelijke goede praktijken staan geboekstaafd in de publicatie „The best village in the world” (3).

2.1.

Plattelandsgebieden vormen een essentieel onderdeel van Europa en herbergen landbouw- en bosbouwbedrijven, die van cruciaal belang zijn. In deze plattelandsgebieden liggen gemeenschappen van stadjes en dorpen, die altijd plekken zijn geweest waar mensen wonen en werken.

2.2.

Stadjes in plattelandsgebieden fungeren als een centrale plaats voor omliggende dorpen en gehuchten. Op hun beurt liggen deze stadjes in het achterland van grote stedelijke gebieden. Ze zijn allemaal van elkaar afhankelijk. Daarmee zijn ze onmisbare schakels in partnerschapsverbanden tussen stad en platteland die door DG Regio (4) en de OESO worden aangemoedigd en waarin beide partners op voet van gelijkheid in staat worden gesteld om hun toekomst te plannen en in goede banen te leiden. Dorpen en stadjes in Europa hebben met heel wat uitdagingen op economisch en sociaal gebied te maken en staan voortdurend voor de taak om zich aan de hedendaagse omstandigheden aan te passen.

2.3.

Dorpen en stadjes vormen samen met de land- en bosbouw de „ruggengraat” van landelijke gebieden, en zorgen voor werkgelegenheid, dienstverlening en onderwijs, niet alleen voor hun eigen gebied, maar ook voor de dorpjes en gehuchten in hun achterland. Stadjes maken dan weer deel uit van het achterland van grotere steden. Op die manier is er sprake van een band tussen landelijke en stedelijke gebieden die kenmerkend is voor iedere regio. Stedelijke en landelijke gebieden leveren elkaar diensten: stedelijke gebieden zijn van landelijke gebieden afhankelijk voor de levering van voedsel en vormen een afzetmarkt voor de producten van het platteland, terwijl landelijke gebieden rust en recreatiemogelijkheden bieden voor stadsbewoners.

2.4.

Van oudsher heerst er in tal van plattelandsgebieden een sterk gemeenschapsgevoel. Dit gevoel neemt echter af en vele, meer afgelegen plattelandsgebieden kampen ook met verlating en verval.

3.1.

Sinds enkele decennia moeten plattelandsgemeenschappen het hoofd bieden aan uitdagingen die voortvloeien uit het streven naar decentralisering van tal van diensten om schaalvoordelen te behalen, en uit de veranderingen in vervoer- en reisgedrag en in moderne leefwijzen. Lokale dienstverlenende bedrijven trekken uit plattelandsgemeenschappen weg. Heel wat winkels, banken en postkantoren verdwijnen en kleine scholen op het platteland sluiten hun deuren.

3.2.

De werkloosheid op het platteland springt wellicht minder in het oog omdat het om kleine aantallen werklozen gaat in vergelijking met stedelijke gebieden, maar werklozen op het platteland worden met een extra probleem geconfronteerd doordat arbeidsbemiddelingsinstanties in steden zijn geconcentreerd en het openbaarvervoersaanbod op het platteland veelal terugloopt. De werkloosheid kan laag zijn omdat veel jongeren zijn weggetrokken op zoek naar onderwijs, een opleiding of een baan, terwijl veel achterblijvers laagbetaald zijn.

3.3.

Financiële overheidsmiddelen zijn van groot belang om plattelandsgemeenschappen te ondersteunen, en de vraag ernaar neemt alsmaar toe omdat de algemene kosten van levensonderhoud stijgen en ook de dienstverlening steeds duurder wordt.

3.4.

Investeringen in wegen en snelwegen stimuleren het gebruik van particuliere auto’s als de snelste manier om naar het werk te komen. De bereidheid om langere afstanden te reizen is flink toegenomen, maar dit heeft er wel toe geleid dat mensen minder afhankelijk zijn geworden van werkgelegenheid of diensten in hun plaatselijke gemeenschap.

3.5.

Ook het winkelgedrag is veranderd. Mensen doen vaak boodschappen waar ze werken, en doorgaans is dat in een grote stad en niet in het dorp of stadje waar ze wonen. Daarnaast winkelen ze ook online, waarna de bestelde producten aan huis worden geleverd. Dit draagt allemaal bij aan het verdwijnen van lokale winkels.

3.6.

Jongeren verlaten het platteland om in steden onderwijs of een opleiding te volgen of werk te zoeken. Wordt er niet gezorgd voor het behoud van banen in landelijke gebieden, dan is het lastig om jonge mensen ertoe aan te sporen naar het platteland terug te keren. Het is hoog tijd om de waardevolle stem van jonge mensen een centrale plaats te geven in de lokale democratie. Jongerenorganisaties zouden ondersteund moeten worden om bestuursdeelname aan te moedigen. Daarnaast zouden sociaal-economische instanties moeten nagaan of hun adviezen en financiële steunverlening „jongerenproof” zijn.

3.7.

De verbondenheid tussen generaties wordt op de proef gesteld door de getalsmatig onevenwichtige verhouding tussen leeftijdsgroepen. Beschikbaarheid van op maat gesneden werkgelegenheidsmaatregelen, scholen en kinderopvang en betaalbare huisvesting in landelijke gebieden is cruciaal om het voor jonge mensen en gezinnen met kinderen mogelijk te maken in plattelandsgemeenschappen te blijven wonen of ernaar terug te keren. Binnen gemeenschappen wordt er soms verschillend gedacht over lokale economische bedrijvigheid. Er is behoefte aan dialoog en begrip om voor een evenwicht te zorgen tussen enerzijds het streven naar rust en anderzijds passende initiatieven waarmee banen worden geschapen.

4.1.

Het initiatief van de Europese Commissie inzake Slimme dorpen is zeer belangrijk, vooral vanwege de toezeggingen om tussen verschillende Commissiedirectoraten samen te werken. Het plattelandsontwikkelingsprogramma van DG AGRI kan er nooit voor zorgen dat er voldoende middelen in het initiatief worden geïnvesteerd; daarvoor zijn er ook investeringsmiddelen nodig van andere DG’s en van nationale, regionale of lokale overheden. Dit proefinitiatief moet na evaluatie worden opgenomen in nieuwe GLB- en regionale programma’s en zodanig worden uitgerold dat kleine steden hierin een plaats krijgen als onderdeel van het streven om het platteland nieuw leven in te blazen.

4.2.

Breedband is voor alle landelijke gebieden onmisbaar. Allerlei activiteiten zouden erbij gebaat zijn als de dekking van breedband, zowel mobiel als vast, werd verbeterd. Dit zou niet alleen gunstig zijn voor de ontwikkeling van bedrijven en telewerk, maar zou ook de leefkwaliteit van de burgers ten goede komen. Het zou hiermee mogelijk worden om online te leren, betere gezondheidszorg toegankelijk te maken en online beschikbare diensten aan te bieden. Er zijn goede ervaringen opgedaan in gebieden waar gemeenschappen geprofiteerd hebben van betere toegang tot internet. Er zouden basisopleidingen beschikbaar moeten zijn om met name ouderen te leren omgaan met internet.

4.3.

Waar mogelijk zouden werkgevers moeten worden aangemoedigd om telewerk te ondersteunen en de mogelijke voordelen van partnerschapsverbanden tussen stad en platteland te benutten. De steun uit hoofde van het plattelandsontwikkelingsprogramma biedt ondernemers mogelijkheden om investeringen van buitenaf aan te trekken en om producten met toegevoegde waarde te ontwikkelen en op de markt te brengen, zoals voedingsmiddelen en dranken, landschappelijk en historisch erfgoed, en activiteiten op het gebied van cultuur, gezondheid en recreatie, waarbij tevens gezorgd kan worden voor het behoud van plattelandsambachten en milieuvaardigheden.

4.4.

Om te voorkomen dat met name oudere mensen en opgroeiende jongeren op het platteland benadeeld en uitgesloten worden, zouden publieke diensten op het gebied van onderwijs, opleiding, gezondheid en sociale zorg geïntegreerd en geclusterd moeten worden en op innovatieve wijze gebruik moeten maken van de technologische vooruitgang. Worden overheidskantoren meer over het grondgebied gespreid, dan zou dat bijv. kunnen helpen om de verzadiging en verontreiniging in stedelijke gebieden te verminderen en tegelijkertijd te stimuleren dat er een gevoel van gerechtigheid voor het platteland ontstaat. Lokale overheden komt een belangrijke rol toe waar het erom gaat maatregelen voor landelijke gebieden te plannen en ervoor te zorgen dat er in plattelandsgemeenschappen positieve maatregelen worden getroffen die een duurzame toekomst bevorderen en ondersteunen. Dienstverlenende bedrijven zouden één gebouw kunnen delen, en in ongebruikte gebouwen zouden nieuwe ondernemingen kunnen worden gehuisvest. Dit kan bijdragen tot nieuwe werkgelegenheid waarmee kansen kunnen worden gecreëerd voor meer economische bedrijvigheid. Bij de renovatie van dit soort gebouwen zou rekening moeten worden gehouden met de behoeften van lokale ngo’s en van de particuliere en publieke sector.

4.5.

Er moet geprobeerd worden een echt gevoel van partnerschap tussen steden en hun omliggende nederzettingen te ontwikkelen om tegen voorwaarden die voor beide partijen aanvaardbaar zijn, werk te maken van een saamhorigheidsgevoel, een brandingstrategie en gemeenschappelijke investeringen. RED heeft in 2016 samen met andere organisaties een Europese beleidsstrategie ten behoeve van landelijke gebieden voorgesteld voor de periode tot 2030 (5). Een ander voorbeeld is het proefproject van de Carnegie Trust over zustergemeenten. De beginselen van duurzame ontwikkeling en de circulaire economie zouden moeten worden toegepast op partnerschappen tussen stad en platteland.

4.6.

In november 2015 is tijdens de tweede bijeenkomst van het Europese Plattelandsparlement (ERP) het European Rural Manifesto goedgekeurd. Het ERP-netwerk, waarbij partners uit 40 Europese landen zijn aangesloten, houdt zich bezig met de thema’s die in het manifest aan de orde komen. Het ERP pleit voor „nauwere samenwerking tussen gemeenschappen, organisaties en overheden in landelijke en stedelijke gebieden om de sociale, culturele en economische banden die met een dergelijke samenwerking gesmeed kunnen worden optimaal te benutten”, alsook voor „een intensieve uitwisseling van ideeën en goede praktijken tussen de betrokkenen in landelijke en stedelijke gebieden”. De partners buigen zich over uiteenlopende thema’s, zoals „Kleine steden”, „Duurzame diensten en infrastructuur” en „Geïntegreerde plattelandsontwikkeling en Leader/CLLD”. De werkzaamheden ter zake moeten uitmonden in een rapport dat in oktober 2017 gepresenteerd en besproken zal worden tijdens de derde ERP-bijeenkomst, die in Venhorst (Nederland) zal worden gehouden.

4.7.

De Europese Investeringsbank zou op maat gesneden steunregelingen voor kleine bedrijven (zowel particuliere als sociale ondernemingen, met inbegrip van coöperaties) op het platteland moeten scheppen, zoals in het EIB-programma voor 2017-2019 is toegezegd. Een voorbeeld hiervan is de EIB-steun voor het bedrijf Niki’s Sweets in het dorp Agros in het Troodosgebergte in Cyprus.

4.8.

Vrijwilligersorganisaties zijn in plattelandsgebieden zeer actief. Ze dragen ertoe bij dat maatregelen worden gecoördineerd en dat mensen samenwerken. Sociale en gemeenschapsondernemingen, zoals de 300 Deense bedrijven die het speciale Virksomhed-keurmerk voor ondernemingen uit de sociale economie mogen gebruiken, en zoals het Cletwr-café in midden-Wales, dragen er steeds meer toe bij dat teloorgegane publieke en particuliere diensten in een andere vorm terugkomen. Bij hun werkzaamheden worden de beginselen van maatschappelijk verantwoord ondernemen in acht genomen. Belangrijk is de ondersteuning en advisering door organisaties die bevorderen dat sociale en gemeenschapsondernemingen een duurzaam karakter hebben en houden. Een voorbeeld daarvan is de Plunkett Foundation.

4.9.

Bewoners van dorpen en stadjes zijn van allerlei pluimage en moeten allemaal kunnen meepraten in hun lokale gemeenschap. Het laagste overheidsniveau zou bij de lokale besluitvorming betrokken moeten worden, en zou daartoe kracht moeten worden bijgezet. Mensen zijn trots op hun lokale gemeenschap. Dit kan worden gezien als een troefkaart die kan worden uitgespeeld om anderen aan te moedigen actief te worden. Gepensioneerden uit het bedrijfsleven en mensen die gewerkt hebben bij overheidsdiensten hebben vele vaardigheden in de aanbieding. In het kader van Europese en lokale programma’s worden projecten uitgevoerd die bevorderlijk zijn gebleken voor het ontstaan van lokale partnerschappen in dorpen en stadjes. Hieruit zijn vele gemeenschapsondernemers voortgekomen. Zij hebben allerlei verschillende achtergronden en zijn uitgegroeid tot ambassadeurs voor hun gemeenschap.

4.10.

Dorpen en stadjes zijn ook in cultureel opzicht belangrijk voor Europa. Vaak weten zij hun plaatselijke gewoonten en gebruiken in stand te houden. Deze landelijke nederzettingen dragen vaak een „historisch” karakter. Hun architectuur laat zien welke lokale bouwmaterialen er zijn gebruikt en welke verschillende stijlen er in de loop der eeuwen zijn geweest. De centra van kleine steden hebben doorgaans meer lokale bedrijven vast weten te houden en worden niet gedomineerd door de standaardgevels van winkelketens zoals in de grotere steden. Dorpen en stadjes op het platteland zijn ook verweven met het landschap. Hun ligging drukt een stempel op de sfeer ter plaatse en verleent hen een geheel eigen identiteit, of ze nu gelegen zijn op een heuveltop voor defensiedoeleinden, op een rivieroversteekplaats, bij een bron, aan een meer, een kust of op een eiland. De culturele waarden die in dorpen en stadjes te vinden zijn, zouden een prominente plaats moeten krijgen in de voorlichtingscampagne voor het Europees Jaar van cultureel erfgoed 2018 en in de initiatieven die ter zake worden ontplooid. Bij de bevordering van cultuur en tradities kunnen oudere inwoners van het platteland een belangrijke rol spelen. Daarom zouden de voorwaarden moeten worden gecreëerd om hen in staat te stellen zich actief daarvoor in te zetten.

4.11.

Deze dorpen en stadjes beschikken over waardevolle troeven die ze kunnen gebruiken om hun lokale economieën in stand te houden of te verbeteren. Ze hangen nauw samen met de lokale landbouw, bosbouw en energieopwekking, agro- en plattelandstoerisme, gezondheidsactiviteiten, culturele festivals, milieubescherming en educatie. Er zijn in Europa honderden voorbeelden, zoals Kozard in Hongarije en Alston Manor in Engeland, die door anderen nagevolgd zouden kunnen worden. Het door Ecovast opgestelde „The Importance of Small Towns” is een waardevol rapport waarin beschreven en inzichtelijk gemaakt wordt hoe belangrijk de rol van dorpen en stadjes is.

4.12.

Toekomstige plattelandsmaatregelen die met enthousiasme zijn afgesproken tijdens de Cork 2.0-conferentie in september 2016 zouden de lidstaten en regio’s moeten helpen om ondersteunend plattelandsbeleid te ontwikkelen en projecten in het kader van Europese programma’s aan te moedigen. Concrete toepassing van de plattelandstoets (rural proofing) zoals beschreven in de Cork 2.0-verklaring is voor de EU, de lidstaten en de regio’s van essentieel belang.

4.13.

De door de EU gesponsorde Leader-methodiek en vanuit de gemeenschap geleide lokale ontwikkeling (CLLD) bieden instrumenten die van pas kunnen komen om plattelandsgemeenschappen te versterken. Leader en plaatselijke actiegroepen (LAG’s) kunnen steun bieden bij lokale inspanningen ter ontwikkeling van ondernemingen (zowel particuliere als non-profitbedrijven) in hun start- en groeifase en om voor een betrokken en solidair gemeenschapsgevoel te zorgen. Tot 2014 werd Leader ondersteund vanuit het Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling, maar sinds 2015 kan de methode ook worden toegepast door andere structuur- en investeringfondsen, via multifinanciering in samenhang met CLLD. Dit vergt wel een betere coördinatie. Goede voorbeelden op dit gebied zijn IRD Duhallow en Secad in het graafschap Cork en Planed in Wales, waarbij al jarenlang van onderaf gewerkt wordt aan CLDD.

4.14.

Onder de Europese programma’s zijn er veel plattelandsprojecten die duidelijk laten zien dat er in stadjes en dorpen zeer uiteenlopende goede praktijken bestaan. Uit deze goede praktijken blijkt ook dat bemiddelingsinstanties noodzakelijk en waardevol zijn om ondernemers en kleine groepen te ondersteunen.

2.3.2018   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 81/22

Rapporteur:

Cillian LOHAN

1.1.

Mondiale klimaatverandering is niet alleen een milieuvraagstuk, maar ook een politieke en ethische kwestie. Dat is de essentie van het concept „klimaatrechtvaardigheid”, dat in een wereldwijde context van onderlinge afhankelijkheid, in ruimte en in tijd, moet worden gezien. Met klimaatrechtvaardigheid wordt bedoeld dat de meest kwetsbare en armste groepen in de samenleving vaak het grootste nadeel ondervinden van de effecten van klimaatverandering, en dat terwijl uitgerekend deze groepen het minst verantwoordelijk zijn voor de emissies die de klimaatcrisis hebben veroorzaakt. In ruimere zin betekent klimaatrechtvaardigheid, in dit advies, dat het om de „redelijkheid” moet gaan van de vaak buitenproportionele impact van klimaatverandering op burgers en gemeenschappen in zowel meer als minder ontwikkelde economieën.

1.2.

Het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) vindt dat alle burgers recht hebben op een schoon en gezond milieu en dat zij van hun regeringen mogen verlangen dat deze hun verantwoordelijkheid nemen voor hun nationale verbintenissen en nationaal bepaalde bijdragen (NDC’s) in het kader van de Overeenkomst van Parijs ten aanzien van de oorzaken en gevaren van klimaatverandering, waarbij rekening wordt gehouden met zowel de overduidelijke ecologische en economische aspecten als de maatschappelijke impact.

1.3.

Het EESC stelt voor een debat aan te zwengelen over een Europees Handvest van klimaatrechten waarin, in het licht van de uitdagingen van de wereldwijde klimaatveranderingscrisis, de rechten van EU-burgers en van de natuur worden vastgelegd. Het EESC erkent de leidende rol van de EU bij het bepleiten van een robuuste en eerlijke internationale klimaatregeling en verzoekt de EU-instellingen en de nationale regeringen om op alle niveaus — d.w.z. op mondiaal, Europees, nationaal en lokaal/regionaal niveau — na te gaan of de beginselen van klimaatrechtvaardigheid worden toegepast. Dit kan als onderdeel van het Europees semester worden gedaan. Bij klimaatrechtvaardigheid draait het om rechtvaardigheid voor zowel de mens als het milieu waarvan wij afhankelijk zijn: beide zijn nauw met elkaar verbonden. Het EESC herinnert in dit verband aan twee recente initiatieven: het mondiaal pact voor het milieu en het project voor een Universele Verklaring van de Rechten van de Mensheid.

1.4.

Productie- en consumptiesystemen moeten veranderen met het oog op de aanpassing aan en matiging van de klimaatverandering. Deze transitie moet mondiaal en sectoraal plaatsvinden en de EU kan daarbij een voortrekkersrol spelen. De meest kwetsbare sectoren en werknemers moeten in kaart gebracht en adequaat ondersteund worden. Vooral voedselsystemen en hun belanghebbenden moeten worden gesteund tijdens de transitie. Duurzame voedselconsumptie moet beginnen bij het begin, d.w.z. bij de voorbereiding van de bodem en het beheer van natuurlijke systemen, waar de eerste bouwsteen van de voedselvoorziening ligt. De EU moet duidelijk leiderschap aan de dag leggen wanneer het gaat om de bevordering van duurzaam beheer en bodembescherming.

1.5.

Consumenten kunnen de transitie alleen doen slagen als zij over duurzame, ethisch verantwoorde alternatieven beschikken die niet een stuk minder comfortabel of minder goed zijn in termen van dienstverlening, gebruik of toegankelijkheid. Aan de hand van nieuwe economische modellen, zoals de digitale, deel- en kringloopeconomie, en via internationale samenwerking bij de mondiale, sectorale overstap op deze modellen kunnen haalbare alternatieven voor consumenten worden ontwikkeld.

1.6.

Er zouden steunmechanismen, waaronder publieke middelen, economische instrumenten en stimulansen moeten worden ingezet om te zorgen voor de nodige infrastructuur en passende ondersteuning voor consumenten die voor een koolstofarme levensstijl willen kiezen, en er zou een tegemoetkoming moeten zijn om de hogere kosten van ethisch verantwoorde en duurzame goederen en diensten te compenseren, waarbij gegarandeerd moet worden dat het concurrentievermogen niet wordt ondermijnd.

1.7.

De verplaatsing van de werkgelegenheid in een koolstofarme economie en de kansen die daardoor ontstaan, moeten zo snel mogelijk in kaart worden gebracht. Zo kan het meest effectieve beleid worden uitgestippeld en uitgevoerd om ervoor te zorgen dat werknemers worden beschermd en hun levenskwaliteit behouden blijft in een rechtvaardige transitie.

1.8.

Het EESC pleit nogmaals voor de oprichting van een Europese waarnemingspost voor energiearmoede (1), die alle belanghebbenden bijeenbrengt om Europese indicatoren voor energiearmoede vast te stellen. Rechtvaardigheid voor alle burgers betekent dat iedereen gebruik moeten kunnen maken van schone en betaalbare energie.

1.9.

Het EESC verzoekt een eind te maken aan de subsidiëring van fossiele brandstoffen en steun te verlenen aan de transitie naar hernieuwbare energie.

1.10.

Wie doeltreffend duurzaam beleid wil voeren, moet ervoor zorgen dat er duidelijke, prioritaire en voldoende gefinancierde ondersteunende maatregelen voor de transitiefase worden genomen. Tegelijkertijd moet de EU heel omvangrijke internationale onderhandelingen beginnen om te komen tot een mondiale overeenkomst waarmee de oorzaken van klimaatverandering kunnen worden afgezwakt en kan worden bijgedragen aan een duurzamer mondiaal economisch model.

2.1.

Dit initiatiefadvies maakt deel uit van het werkprogramma van de waarnemingspost Duurzame Ontwikkeling voor 2017. Klimaatrechtvaardigheid is een onderwerp dat ons allemaal aangaat en toch wordt er weinig EU-actie ondernomen op dit gebied. Het EESC krijgt nu de kans om een voortrekkersrol te spelen en voorlopige voorstellen voor te leggen, met name met betrekking tot Europa. Veel aspecten van klimaatrechtvaardigheid moeten grondiger worden besproken, bijvoorbeeld de kwestie van de mondiale en individuele verdeling van emissierechten.

2.2.

Het EESC wil een officieel standpunt innemen om duidelijk te maken waar het maatschappelijk middenveld van de EU staat in het debat over de impact van klimaatverandering en hoe het beste, op een eerlijke en rechtvaardige manier, met die impact kan worden omgegaan.

2.3.

Met het oog op de internationaal goedgekeurde VN-doelstellingen voor duurzame ontwikkeling (SDG’s) en de Klimaatovereenkomst van Parijs, en gezien het feit dat de gevolgen van klimaatverandering al merkbaar zijn, moet er met meer gevoel voor urgentie concrete actie worden ondernomen om klimaatrechtvaardigheid in praktijk te brengen.

3.1.

Mondiale klimaatverandering is niet alleen een milieuvraagstuk, maar ook een politieke en ethische kwestie. Dat is de essentie van het concept „klimaatrechtvaardigheid”. Waar het om gaat, is dat de meest kwetsbare en armste groepen in de samenleving vaak het grootste nadeel ondervinden van de effecten van klimaatverandering, Klimaatrechtvaardigheid moet in een wereldwijde context van onderlinge afhankelijkheid, in ruimte en in tijd, worden gezien, d.w.z. dat er vooral moet worden gekeken naar de verantwoordelijkheden van landen die zich hebben ontwikkeld op basis van de exploitatie van natuurlijke hulpbronnen.

3.2.

De duurzameontwikkelingsdoelstellingen gaan verder dan hun voorgangers (de millenniumdoelstellingen) in het erkennen van wederzijdse verantwoordingsplicht, betrokkenheid, collectieve actie en de behoefte aan inclusieve participatieprocessen. Het EESC erkent de leidende rol van de EU bij het bepleiten van een robuuste en eerlijke internationale klimaatregeling en verzoekt de EU-instellingen en de nationale regeringen om op alle niveaus — d.w.z. op mondiaal, Europees, nationaal en lokaal/regionaal niveau — actie te ondernemen op het gebied van klimaatrechtvaardigheid. Dit kan als onderdeel van het Europees semester worden gedaan. In dit advies houdt klimaatrechtvaardigheid dus in dat de vaak buitenproportionele impact van klimaatverandering op burgers en gemeenschappen in zowel meer als minder ontwikkelde economieën „redelijk” moet zijn.

3.3.

Beleidsmaatregelen om klimaatverandering tegen te gaan stuiten vaak op weerstand en worden, ondanks hun voordelen, vaak gezien als „straf” voor de doorsneeburger, specifieke sectoren (bijv. de agrovoedings- of vervoerssector) of individuele personen en gemeenschappen die afhankelijk zijn van fossiele brandstoffen.

3.4.

Verschillende beleidsinitiatieven zijn gericht op sectoren en gebieden die in belangrijke mate beïnvloed worden door klimaatuitdagingen, bijvoorbeeld gezondheidszorg, vervoer, landbouw en energie. Klimaatrechtvaardigheid kan een overkoepelende, geïntegreerde aanpak bieden om ervoor te zorgen dat de overgang naar een koolstofarme economie op een eerlijke en rechtvaardige manier gebeurt.

3.5.

Opgemerkt dient te worden dat het bij klimaatrechtvaardigheid niet alleen gaat om degenen die rechtstreeks de gevolgen ondervinden van klimaatverandering, maar ook om degenen die worden getroffen door de oorzaken van klimaatverandering, omdat zij afhankelijk zijn van goederen, diensten en levensgewoonten die verband houden met hoge emissies en een inefficiënt gebruik van hulpbronnen.

4.1.1.

Het EESC vindt dat alle burgers recht hebben op een schoon en gezond milieu en dat zij van hun regeringen mogen verlangen dat deze hun verantwoordelijkheid nemen voor hun nationale verbintenissen en nationaal bepaalde bijdragen (NDC’s) in het kader van de Overeenkomst van Parijs ten aanzien van de oorzaken en gevaren van klimaatverandering, waarbij rekening wordt gehouden met zowel de overduidelijke ecologische en economische aspecten als de maatschappelijke impact.

4.1.2.

De Europese pijler van sociale rechten moet dienen als een kompas voor een nieuw convergentieproces dat uiteindelijk moet resulteren in betere levens- en arbeidsomstandigheden in de lidstaten. Daarbij gelden twintig beginselen, die in veel gevallen direct worden beïnvloed door klimaatverandering of indirect worden getroffen door de noodzaak om over te stappen op nieuwe economische modellen.

4.1.3.

Het EESC stelt voor om, in de context van mensenrechten en sociale rechten, een debat aan te zwengelen over een Handvest van klimaatrechten. Hierin kunnen, in het licht van de uitdagingen van de klimaatveranderingscrisis, de rechten van burgers en van de natuur worden vastgelegd. Het EESC herinnert in dit verband aan het project voor een Universele Verklaring van de Mensheid opgesteld door Corinne Lepage met het oog op de COP 21 in 2015.

4.1.4.

De rechten van de natuur worden thans in verschillende landen van de wereld, via het wetgevingsproces, erkend. In Nederland, bijvoorbeeld, heeft de ngo Urgenda in 2015 een rechtszaak tegen de overheid gewonnen. De Nederlandse rechter heeft vastgehouden aan het principe dat de overheid wettelijk aansprakelijk kan worden gesteld voor het uitblijven van afdoende maatregelen om de verwachte schade van klimaatverandering te voorkomen. In België en Noorwegen worden soortgelijke rechtszaken voorbereid. Bovendien komen initiatieven zoals het op 24 juni 2017 gelanceerde mondiaal pact voor het milieu tegemoet aan de behoefte aan een eerlijke mondiale milieugovernance door de „derde generatie rechten” aan te vullen met een algemeen, horizontaal, universeel referentie-instrument.

4.1.5.

Er moet voor worden gezorgd dat de meest kwetsbare groepen in de maatschappij geen onredelijke last hoeven te dragen en dat de kosten van de overgang naar een klimaatvriendelijk economisch model eerlijk worden verdeeld over de samenleving. Zo moet het principe van „de vervuiler betaalt” worden toegepast op degenen die de vervuiling veroorzaken en daarvan profiteren, en niet op de eindgebruiker in gevallen waarin geen haalbaar alternatief voorhanden is. De nauwgezette en relevante toepassing van dit belangrijke beginsel is al eerder door het EESC aan de orde gesteld (2).

4.1.6.

Migratie zal, in allerlei soorten en vormen, toenemen doordat mensen op de vlucht slaan (ook vanwege klimaatverandering) (3). Het is reeds gebleken hoe slecht we hierop zijn voorbereid in de EU, en de onevenredige verdeling over de lidstaten is een heet hangijzer. Het EESC heeft er al eerder op gewezen dat onevenwichtige economische processen de stabiliteit kunnen bedreigen (4).

4.1.7.

Uit een recent onderzoek van het Europees Parlement naar klimaatvluchtelingen is gebleken dat de EU niet over een specifiek instrument beschikt om mensen op te vangen die „ecologisch ontheemd” zijn. De richtlijn tijdelijke bescherming is een log politiek instrument om massaverplaatsingen aan te pakken en het EESC deelt de mening dat het Verdrag van Lissabon een voldoende brede basis biedt om het immigratiebeleid aan te passen teneinde de status van „ecologisch ontheemden” te reguleren.

4.2.1.

Voedselproductiesystemen en voedingspatronen zullen veranderen met het oog op de aanpassing aan en matiging van de klimaatverandering. Alle burgers zijn afhankelijk van de agrovoedingssector (bijv. boeren, gezinnen, leveranciers, consumenten) en dus moet ervoor worden gezorgd dat iedereen die met de gevolgen van de overgang naar een koolstofarme samenleving heeft te maken, wordt geholpen en bijgestaan in het transitieproces. Deze transitie moet bovendien mondiaal en sectoraal plaatsvinden en de EU kan daarbij een voortrekkersrol spelen.

4.2.2.

Klimaatverandering brengt enorme uitdagingen met zich mee voor de Europese landbouw, die niet alleen bijdraagt tot de klimaatverandering, maar ook als eerste de gevolgen ervan ondervindt.

4.2.3.

De sector moet opnieuw worden gedefinieerd wegens zijn bijdrage aan natuurlijke absorptiesystemen, zoals ecosysteemdiensten die sommige effecten van de klimaatverandering kunnen verlichten. Deze moeten worden erkend en er moeten via het GLB publieke middelen worden vrijgemaakt voor deze door de landbouwsector verleende diensten als uitvloeisel van zijn doel om voedsel te produceren. Dit algemene concept wordt onderschreven in een recent uitgebracht advies (5).

4.2.4.

Duurzame voedselconsumptie moet beginnen bij het begin, d.w.z. bij de voorbereiding van de bodem en het beheer van natuurlijke systemen, waar de eerste bouwsteen van de voedselvoorziening ligt. Het EESC onderstreept dat er een debat op gang moet worden gebracht over de behoefte aan een kaderrichtlijn inzake bodembescherming en dat de EU duidelijk leiderschap aan de dag moet leggen wanneer het gaat om de bevordering van duurzaam beheer en bodembescherming (6). Bodembescherming en de rol daarvan in ecosysteemdiensten zijn een speerpunt voor het huidige Estse voorzitterschap van de Raad van de EU (7).

4.2.5.

Het EESC is voorstander van het concept duurzame productie en consumptie. Om een consensus te bereiken over de behoefte aan een andere houding ten aanzien van vleesconsumptie, moeten degenen die afhankelijk zijn van deze tak van de agrovoedingssector overtuigd worden van de kansen die dit biedt en steun krijgen om zonder kleerscheuren de overstap te kunnen maken.

4.2.6.

Dit is een sector die ook de invloed ondergaat van de factoren van klimaatverandering, vooral vanwege zijn afhankelijkheid van fossiele brandstoffen in de voedselproductie (verwerking, vervoer, verpakking). Het huidige levensmiddelenproductiemodel is erg gesloten; er moet beleid worden opgesteld waarin dit wordt erkend en waarin een route wordt uitgestippeld naar een duurzame, klimaatvriendelijke toekomst voor boeren.

4.2.7.

Milieubeleid hoeft niet in strijd te zijn met de onmiddellijke behoeften van de landbouwsector wanneer het kan worden beschouwd als vorm van ondersteuning om de transitie naar een koolstofarme samenleving te vergemakkelijken.

4.3.1.

Consumenten kunnen de transitie alleen doen slagen als zij over een duurzaam, ethisch verantwoord alternatief beschikken dat niet een stuk minder comfortabel of minder goed is in termen van dienstverlening, gebruik of toegankelijkheid. Aan de hand van nieuwe economische modellen, zoals de digitale, deel- en kringloopeconomie, en via internationale samenwerking bij de mondiale, sectorale overstap op deze modellen kunnen haalbare alternatieven voor consumenten worden ontwikkeld.

4.3.2.

Maar al te vaak wordt het beginsel dat de vervuiler betaalt verkeerd toegepast en krijgen consumenten de rekening gepresenteerd wanneer er geen haalbaar alternatief voorhanden is. Voordat de prijs een effectief instrument kan zijn om een gedragsverandering in de vereiste richting te bereiken, moeten consumenten over een alternatief kunnen beschikken.

4.3.3.

Een kleine vergoeding vragen voor een plastic tasje is hier een goed voorbeeld van, want dan heeft de consument immers een alternatief: hij kan zijn eigen tas meebrengen of een kartonnen doos van de winkelier gebruiken. Op deze manier kan een gedragsverandering op grote schaal tot stand worden gebracht.

4.3.4.

Daarentegen kan belasting heffen op fossiele brandstoffen (benzine bijvoorbeeld) voor de consument tot ontevredenheid leiden en een deel van het besteedbaar inkomen opslorpen. Voorts kan er een secundaire illegale markt ontstaan, terwijl de winst van de vervuiler intact blijft. Dit wordt nog erger gemaakt door het feit dat die belasting in de meeste gevallen geen vastomlijnde bestemming heeft. Burgers hebben de indruk dat klimaatbeleid vaak onschuldige mensen straft, die geen alternatief hebben en zijn aangewezen op de fossielebrandstoffeneconomie.

4.3.5.

Er zouden steunmechanismen, waaronder publieke middelen en economische instrumenten, moeten worden ingezet voor de nodige infrastructuur en passende ondersteuning voor consumenten die voor een koolstofarme levensstijl willen kiezen, en er zou een tegemoetkoming moeten zijn om de hogere kosten van ethisch verantwoorde en duurzame goederen en diensten te compenseren. Dit kan eventueel de vorm aannemen van publiek-private partnerschappen. De auto-industrie is een goed voorbeeld van fabrikanten die financieringsregelingen treffen om nieuwe auto’s bereikbaarder te maken voor de consument. Dergelijke steunregelingen kunnen ook in andere sectoren worden getroffen, bijv. de witgoedsector, wanneer de apparatuur voor thuis of op kantoor wordt vernieuwd.

4.3.6.

Het is tegenstrijdig om publieke middelen te gebruiken voor systemen en infrastructuur die ervoor zorgen dat de eindgebruiker afhankelijker wordt van factoren die klimaatverandering in de hand werken, terwijl er gelijktijdig geld en moeite wordt gestopt in de beperking van de effecten van klimaatverandering. Consumenten staan in de hoek waar de klappen vallen. Het is niet „eerlijk” om consumenten te laten kiezen tussen meer betalen voor de vervuilende variant of met lege handen achterblijven.

4.3.7.

De indruk bestaat dat alleen mensen met een hoog besteedbaar inkomen zich een duurzame levensstijl en duurzame consumptiekeuzes kunnen veroorloven. Niet iedereen kan in dezelfde mate ethisch verantwoorde, klimaatvriendelijke en duurzame keuzes maken. Een prijsniveau waarin de klimaatkosten (zoals hulpbronnenintensiteit) van goederen en diensten zijn verdisconteerd moet gepaard gaan met beleidsmaatregelen die deze indruk wegnemen en toegankelijkheid voor alle consumenten waarborgen.

4.3.8.

De EU-regelgeving voor consumentenbescherming dateert van vóór de erkenning door de VN, in 1999, van duurzame consumptie als een basisrecht van de consument, en bevat daarom geen enkele verwijzing naar dit recht (8). Het EESC herhaalt zijn pleidooi voor een beleid inzake duurzame consumptie. Dit is vooral van belang met het oog op de SDG’s en het Pakket voor de circulaire economie.

4.3.9.

Zonder een alternatieve keuze heeft de consument het nakijken en is hij veroordeeld tot armoede/slechte besluiten/ongezonde keuzes/niet-duurzame keuzes en ontwikkelt hij een afkeer van „milieubeleid” dat de eindgebruiker lijkt te straffen. Ondertussen hoeven degenen die van het systeem profiteren niet te betalen maar verdienen zij juist nog meer geld, met als gevolg dat de ongelijkheid toeneemt — onder het mom van „milieubeleid” dat in strijd is met de beginselen van duurzaamheid.

4.4.1.

Het is essentieel om alle werknemers in de transitiefase te beschermen, zowel werknemers met moeilijk of niet overdraagbare vaardigheden als werknemers in hooggekwalificeerde functies. De meest kwetsbare sectoren en werknemers moeten in kaart gebracht en adequaat ondersteund worden. Automatisering, als onderdeel van de koolstofarme economie, kan ertoe leiden dat bepaalde banen verdwijnen (9).

4.4.2.

Opleiding en omscholing zijn een manier om werknemers te beschermen. Werknemers van wie de baan verdwijnt als gevolg van klimaatverandering of als gevolg van de noodzaak een eind te maken aan de afhankelijkheid van factoren van klimaatverandering, mogen niet de prijs betalen voor deze gewijzigde koers.

4.4.3.

Tijdige inventarisatie van de vaardigheden die nodig zijn om ten volle te kunnen deelnemen aan deze nieuwe economische modellen is een deel van de oplossing, maar deze zouden ook in het licht van de bestaande werkgelegenheid en de afhankelijkheid van het huidige, niet-duurzame model moeten worden bekeken.

4.4.4.

Het is belangrijk om, waar mogelijk, gemeenschappen te beschermen en intact te laten en de transitie zo soepel mogelijk te laten verlopen, d.w.z. met de minste sociale en economische gevolgen voor de betrokkenen.

4.4.5.

De nieuwe economische modellen die worden voorgesteld — zoals de functionele, deel- en kringloopeconomie — bieden duidelijk nieuwe mogelijkheden. Met het oog hierop moet de EU de nodige internationale onderhandelingen beginnen om tot een mondiaal economisch model te komen.

4.5.1.

Er hangt een prijskaartje aan klimaatverandering en de factoren van klimaatverandering die van invloed zijn op de gezondheid. Die prijs kan worden gemeten aan de hand van het aantal overlijdens- en ziektegevallen als gevolg van luchtverontreiniging, bijvoorbeeld, en staat voor de prijs die een samenleving betaalt of de kosten die voor rekening komen van de publieke gezondheidszorgstelsels. In de gezondheidszorg moet worden gekeken naar de rol die klimaatverandering en de oorzaken daarvan spelen in de sector.

4.5.2.

Er is een verband tussen gezondheid en welzijn en toegang tot de natuur (IEEP). Veel lidstaten hebben te maken met maatschappelijke en gezondheidsproblemen als zwaarlijvigheid, psychische problemen, sociale uitsluiting, geluidsoverlast en luchtvervuiling, die onevenredig vaak sociaaleconomisch achtergestelde en kwetsbare groepen treffen.

4.5.3.

Klimaatverandering wordt niet alleen aangepakt door te investeren in de natuur (en af te stappen van verontreinigende stoffen), maar ook door te investeren in koolstofopslag in natuurlijke ecosystemen. Dat heeft een tweeledig positief effect op de gezondheid: enerzijds wordt een slechte gezondheid voorkomen en anderzijds wordt een actieve levensstijl gestimuleerd, die resulteert in gezonde burgers en gemeenschappen. Door dit aspect te erkennen wordt ervoor gezorgd dat beleidsbeslissingen evenwichtig, goed doordacht en empirisch onderbouwd zijn.

4.6.1.

Het aandeel van hernieuwbare energie in het elektriciteitsverbruik in de EU is tussen 2004 en 2015 meer dan verdubbeld (van 14 % naar 29 %). Toch blijft de vraag naar energie voor verwarming, gebouwen, industrie en transport nog steeds enorm. Er treedt weliswaar een lichte verbetering op, maar het gaat erg langzaam. Zo is het aandeel hernieuwbare energie in het brandstofverbruik in de transportsector in deze periode toegenomen van 1 % tot 6 %.

4.6.2.

Energiearmoede is in heel Europa een probleem en hoewel de definitie hiervan per land kan verschillen, is dit het zoveelste voorbeeld van de noodzaak ervoor te zorgen dat het klimaatbeleid gericht is op de bescherming van de meest kwetsbare groepen.

4.6.3.

Het EESC pleit nogmaals voor de oprichting van een Europese waarnemingspost voor energiearmoede (10), die alle belanghebbenden bijeenbrengt om Europese indicatoren voor energiearmoede vast te stellen. Rechtvaardigheid voor alle burgers betekent dat iedereen gebruik moeten kunnen maken van schone en betaalbare energie.

4.6.4.

Maatregelen die het energiearmoedeprobleem in de EU helpen aanpakken, kunnen ook soelaas bieden bij de totstandbrenging van een infrastructuur voor schone energie en energievoorziening, door met subsidies te schuiven en de politieke wil te coördineren.

4.6.5.

Beleid dat direct of indirect de subsidiëring van fossiele brandstoffen ondersteunt, leidt tot omkering van het beginsel dat de vervuiler betaalt: in deze gevallen wórdt de vervuiler betaald. Veel van deze subsidies zijn onzichtbaar voor de eindgebruiker, maar worden uiteindelijk betaald uit publieke middelen. In een recent advies (11) is al gepleit voor stopzetting van milieuschadelijke subsidies („environmentally harmful subsidies”, EHS) en in een ander advies over de inventarisatie van EU-beleid voor duurzame ontwikkeling (12) wordt onderstreept dat de bestaande afspraken om EHS stop te zetten moeten worden nagekomen en wordt een krachtig pleidooi gehouden voor milieubelastinghervormingen.

4.6.6.

Subsidies moeten voor iedereen beschikbaar zijn, subsidies moeten vooral gericht zijn op hernieuwbare energiebronnen, maar subsidiëring van de oorzaken van klimaatverandering moet geleidelijk, doch dringend, worden afgeschaft en uitzonderingen moeten op redelijker gronden worden toegestaan en met name niet gelden voor degenen die het meest kapitaalkrachtig zijn en ook niet voor degenen die profiteren van de verontreinigende stof. Momenteel wordt er, volgens het IMF, wereldwijd 10 miljoen USD per minuut aan subsidies voor fossiele brandstoffen verstrekt. Als deze subsidies worden afgeschaft, dan stijgen de overheidsinkomsten met 3,6 % van het mondiale bbp, dalen de emissies met meer dan 20 %, neemt het aantal voortijdige sterfgevallen door luchtverontreiniging met meer dan de helft af en stijgt de wereldwijde economische welvaart met 1,8 biljoen USD (2,2 % van het mondiale bbp). Dit cijfer toont aan dat het huidige stelsel onrechtvaardig is.

4.6.7.

Wie doeltreffend duurzaam beleid wil voeren, moet ervoor zorgen dat er duidelijke, prioritaire en voldoende gefinancierde ondersteunende maatregelen voor de transitiefase worden genomen.

2.3.2018   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 81/29

Rapporteur:

Alfred GAJDOSIK

Corapporteur:

Thomas WAGNSONNER

1.1.

Het EESC is voorstander van een ontwikkelingsbeleid dat ontwikkeling beschouwt als een proces dat door landen op basis van gelijkheid wordt uitgevoerd, alsook op basis van respect en soevereine beslissingen. Financiering en tenuitvoerlegging van de door de Verenigde Naties (VN) overeengekomen doelstellingen inzake duurzame ontwikkeling (SDG) vereisen wereldwijd gecoördineerde inspanningen. De Economische en Sociale Raad van de VN (Ecosoc) kan een nog krachtigere rol spelen als forum op het gebied van belastingaangelegenheden. Dit zou zeer ten goede komen aan zowel de SDG van Agenda 2030 als aan de deelname van alle landen op voet van gelijkheid.

1.2.

In het licht van de internationale overeenkomsten ter hervorming van het internationale belastingrecht, bijvoorbeeld door het BEPS-actieplan („Base Erosion and Profit Shifting”-winstverschuiving) van de OESO, zou moeten worden gemeten wat de impact van deze internationale hervormingen op de SDG is en ook moeten deze beter voor ogen worden gehouden bij de verdere ontwikkeling van internationaal belastingbeleid. Het EESC wijst erop dat er financiële middelen nodig zijn voor het verwezenlijken van de SDG. Veel landen worden echter met grote problemen geconfronteerd als het gaat om het genereren van overheidsinkomsten via belastingopbrengsten. Dit hangt samen met het feit dat inkomsten- en omzetbelastingsystemen moeilijk te implementeren zijn in ontwikkelingslanden. Ook de wereldwijde belastingconcurrentie op het gebied van de vennootschapsbelasting en de opzet van dubbelebelastingverdragen (DBV) met de EU-lidstaten spelen een rol. Andere factoren die meespelen, zijn capaciteitsbeperking en ontoereikende informatieoverdracht.

1.3.

Het EESC is er zeer over te spreken dat de Europese Unie (EU) en haar lidstaten aanzienlijke inspanningen hebben geleverd in het kader van de internationale hervormingen om de zwaktes van het internationale belastingstelsel aan te pakken. Deze inspanningen zijn welkom, moeten worden ondersteund en doeltreffend ten uitvoer worden gelegd en, uiteindelijk, regelmatig worden gecontroleerd. Die hervormingen worden echter voornamelijk geleid door de voornaamste ontwikkelde landen binnen de OESO. Daarom zou moeten worden nagegaan of de VN, een wereldwijde organisatie waarvan met name de ontwikkelingslanden lid zijn, niet geschikter is voor de verdere ontwikkeling van het internationale belastingbeleid. Het Comité wijst evenwel op het gebrek aan middelen en personeel van het VN-belastingcomité. De VN moeten daarom van voldoende middelen worden voorzien.

1.4.

De EU-maatregelen betreffende fiscale transparantie en het BEPS-actieplan zullen ook gevolgen hebben voor de ontwikkelingslanden. Het EESC is ingenomen met het feit dat het Europees Parlement (EP) en de Commissie zich reeds hebben uitgelaten over het verband tussen belastingen en ontwikkelingsbeleid. Dat geldt met name voor het door de Commissie opgerichte Platform of Tax Good Governance. De daar als werkdocument gepresenteerde toolbox over „spill-over”-effecten van DBV vormt een goede basis voor de lidstaten voor reflectie en herziening van DBV met ontwikkelingslanden.

1.5.

In een rapport van 2015 heeft het EP opgeroepen tot een aantal verbeteringen, maar die zijn nog niet aangebracht. In dit verband herinnert het EESC aan zijn eerdere adviezen over de bevindingen betreffende met name rapportage per land, bestrijding van witwassen en openbare eigendomsregisters. Momenteel wordt een lijst opgesteld van op fiscaal gebied weigerachtige landen. Het Comité roept op tot meer inspanningen voor de uitvoering van de verzoeken van het EP en beveelt aan om aandacht te schenken aan de kritiek van ngo’s. Het is dienstig om de wereldwijde invoering van deze maatregelen via internationale belastingregelingen te bevorderen. Op die manier kunnen de informatiestromen naar de belastingautoriteiten in ontwikkelingslanden worden verbeterd. Het doel moet zijn om wereldwijd tot dezelfde normen te komen, waarbij ontwikkelingslanden evenveel inspraak hebben bij de opstelling van die normen als andere landen.

1.6.

Het EESC wil dat er voor coherentie wordt gezorgd tussen het internationale belastingbeleid van de lidstaten en de doelstellingen van het ontwikkelingsbeleid, zulks om conflicten te vermijden tussen het belastingbeleid van individuele landen en de gemeenschappelijke ontwikkelingsprioriteiten.

1.7.

Het beschouwt effectbeoordelingen van het internationale belastingbeleid van de lidstaten als een goede manier om de gevolgen van de DBV en fiscale stimulansen voor ontwikkelingslanden te testen. Dit moet worden ondersteund en tot de gangbare praktijk worden gemaakt. Bij mogelijke conflicten met het Europees ontwikkelingsbeleid zouden dergelijke analyses van de EU zeker van pas komen. Bestaande DBV zouden moeten worden herzien en nieuwe verdragen zouden in het licht van voorgaande opmerkingen moeten worden gesloten.

1.8.

Het OESO-modelverdrag tot vermijding van dubbele belasting, dat momenteel het meest wordt gebruikt, werd vooral in het licht van het belang van de geïndustrialiseerde landen ontwikkeld. Het Comité beveelt derhalve aan dat de lidstaten bij onderhandelingen over DBV met ontwikkelingslanden meer oog tonen voor de behoeften van die landen. Het OESO-modelverdrag inzake dubbele belasting heeft als basis gediend voor een modelverdrag van de VN. Dat laatste was ontwikkeld om belastingheffing tussen ontwikkelde en ontwikkelingslanden te regelen, en in dit opzicht meer heffingsrechten aan de bronstaat te doen toekomen.

1.9.

Het EESC was en is voorstander van particuliere investeringen ter bevordering van ontwikkeling, mits deze in overeenstemming zijn met de SDG, de algemene sociale, economische en milieurechten, de kernverdragen van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) en de Agenda voor waardig werk. Rechtszekerheid is een belangrijke factor voor de ondersteuning van een gunstig ondernemingsklimaat en dus ook voor buitenlandse directe investeringen. Fiscale vraagstukken zijn verbonden met SDG en daarom moeten bedrijven belasting betalen waar zij meerwaarde genereren (bijv. via productie of winning van grondstoffen).

1.10.

Het EESC constateert dat de EU en haar lidstaten zich via de nieuwe Europese consensus inzake ontwikkeling hebben vastgelegd om met partnerlanden samen te werken voor het verspreiden van progressieve belastingen, corruptiebestrijdingsmaatregelen, herverdelingsbeleid en de strijd tegen twijfelachtige financiële stromen. Belastingbeleid zou evenwel een nog belangrijker onderdeel van het Europese ontwikkelingsbeleid moeten zijn. Het is goed dat de Commissie zich inzet voor regionale fora en maatschappelijke organisaties in ontwikkelingslanden, die werkzaam zijn op het gebied van belastingen. Die organisaties spelen in ontwikkelingslanden een controlerende en ondersteunende rol, ook in het kader van fiscaliteit, en moeten daarom nauwer bij maatregelen worden betrokken en worden gesteund. Steun voor passende maatregelen inzake capaciteitsopbouw voor belastingbeheer, met inbegrip van peer learning en zuid-zuidsamenwerking, zou een blijvend effect hebben op de ontwikkelingsprojecten.

1.11.

Verantwoord fiscaal gedrag zou deel moeten uitmaken van jaarverslagen onder de kop MVO (maatschappelijke verantwoordelijkheid ondernemen).

1.12.

Clausules inzake goed fiscaal bestuur moeten in alle relevante overeenkomsten tussen de EU en derde landen of regio’s worden opgenomen, teneinde duurzame ontwikkeling te bevorderen.

1.13.

Nieuwe of herziene vrijhandelsovereenkomsten tussen de EU en ontwikkelingslanden zouden moeten worden bekeken om daarna eventueel tevens bilaterale belastingverdragen te analyseren. Een dergelijke analyse moet gepaard gaan met een effectbeoordeling van de werking van het internationale fiscale beleid van de lidstaten op de doelstellingen van het ontwikkelingsbeleid.

2.1.

Een aantal studies (1) doet de vraag rijzen of het internationale fiscale beleid van de lidstaten, met name veel bepalingen in DBV, eigenlijk wel in overeenstemming is met de doelstellingen van het ontwikkelingsbeleid van de EU. Bovendien zijn de ontwikkelingslanden netto-uitvoerders van kapitaal naar de industrielanden en zulks als gevolg van een aanzienlijke mate aan belastingontwijkende kapitaalstromen. Dit zou met name de armste ontwikkelingslanden betreffen, want die hebben nauwelijks eigen inkomsten.

2.2.

De EU en haar lidstaten zijn samen de grootste donor van ontwikkelingsgeld en belangrijke partijen bij internationale belastingverdragen. Zij hebben toegezegd de SDG te verwezenlijken, hoewel slechts een paar lidstaten de doelstelling van 0,7 % van het bbp voor ontwikkelingshulp hebben bereikt. De gevolgen van de brexit voor de financiering van de Europese ontwikkelingssamenwerking zijn onduidelijk. Er zijn verdere maatregelen gepland om particuliere investeringen met betrekking tot de doelstellingen van het ontwikkelingsbeleid te bevorderen. De ODA-middelen (officiële ontwikkelingshulp) zijn uiteindelijk afhankelijk van het beleid van de donoren.

2.3.

De SDG omvatten voor ontwikkelingslanden onder meer het mobiliseren van binnenlandse middelen, internationale steun voor capaciteitsopbouw voor inning van belastingen, minder dubieuze geldstromen en deelname aan mondiale bestuursinstellingen. Een stabiele basis voor publieke inkomsten, inspanningen om illegale kapitaalstromen te bestrijden en gelijkwaardig zeggenschap van alle landen bij de totstandkoming van mondiale belastingregels, vormen derhalve belangrijke pijlers van duurzame ontwikkeling. Kinderen, vrouwen en andere kwetsbare groepen in de samenleving van ontwikkelingslanden hebben vooral baat hebben bij ontwikkeling (2).

2.4.

Gelden uit openbare ontwikkelingssamenwerking zijn ontoereikend voor de financiering van duurzaamheid. Binnenlandse middelen zijn nodig voor de verwezenlijking van de millenniumdoelstellingen voor ontwikkeling (3). Om deze middelen te doen toenemen, moet de inning van belastingen worden verbeterd en moet er meer duurzame economische groei komen door een verruiming van de belastinggrondslag en daarmee van de belastingopbrengsten.

3.1.

Belasting is een meer stabiele inkomstenbron dan andere soorten ontvangsten, maar veel ontwikkelingslanden ervaren meer moeilijkheden dan ontwikkelde landen bij het genereren van voldoende belasting.

3.2.

In de afgelopen decennia is in sterke mate liberalisering van de wereldhandel nagestreefd door de verlaging van import- en uitvoertarieven, met als doel om economische ontwikkeling, investeringen en welvaart van de gehele bevolking te bevorderen. Deze in principe positieve effecten kunnen ook bijdragen tot een verbreding van de belastinggrondslag, voor zover de belastingdiensten daarvan gebruik kunnen maken. Maar tegelijkertijd verminderen de ontvangsten van ontwikkelingslanden uit belangrijke, gemakkelijk toegankelijke bronnen. Groei en investeringen moeten zich echter ook in de inkomstenstructuur van de ontwikkelingslanden weerspiegelen.

3.3.

Om inkomstenverliezen goed te maken, voeren ontwikkelingslanden vaak omzetbelasting in hetgeen een regressief effect kan hebben. Een belastingstelsel met diverse soorten belasting vermindert de afhankelijkheid van één belasting en zorgt voor stabiele binnenlandse inkomsten.

3.4.

De belasting van grond en vermogen is in ontwikkelingslanden vaak moeilijk uitvoerbaar. Ook leveren loon- en inkomstenbelasting daar relatief weinig op omdat de inkomens laag liggen. Inkomstenbelasting wordt met name geïnd bij werknemers in de openbare sector en mensen die voor internationale ondernemingen werken. Bovendien is er vaak sprake van een grote informele economie.

3.5.

In het Mbeki-rapport worden ontvangsten uit belastingontwijking als onzuivere financiële stromen aangemerkt (4). Deze ontvangsten schijnen hoger te liggen dan wat er aan ontwikkelingshulp binnenkomt (5). Meer internationale samenwerking tussen de autoriteiten ten behoeve van meer transparantie en versterkte wettelijke en bestuursrechtelijke maatregelen zijn belangrijk om deze ontvangsten te doen stoppen. De versterking van de eigendomsrechten in ontwikkelingslanden vormt ook een belangrijke negatieve prikkel voor kapitaalexport.

3.6.

Bedrijfsbelastingen spelen in ontwikkelingslanden een grotere rol dan in de geïndustrialiseerde landen. Als gevolg daarvan hebben ze meer te lijden van strategieën om die belastingen te ontwijken. Tegelijkertijd dalen de desbetreffende tarieven sinds de jaren 1980 wereldwijd om investeringen aan te trekken. Die belastingen zijn voor een onderneming een belangrijke indicator voor het investeringsklimaat. Die daling resulteerde in een internationale belastingconcurrentie die voor ontwikkelingslanden op grond van hun belastingopbrengstenstructuur een groter probleem vormt dan voor geïndustrialiseerde landen. De spill-overeffecten van belastingconcurrentie werden reeds door het IMF aan de orde gesteld (6). Bovendien kennen veel ontwikkelingslanden maar weinig grote bedrijven die fors investeren en flink wat vennootschapsbelasting betalen.

3.7.

Het is moeilijk voor de fiscus om verrekenprijzen aan de hand van het „arm’s length principle” te beoordelen voor grensoverschrijdende transacties tussen bedrijven binnen een groep. Belastingautoriteiten in ontwikkelingslanden hebben hiervoor slechts een beperkte capaciteit en fiscaalgeoriënteerde manipulatie van verrekenprijzen blijft een groot probleem.

3.8.

DBV verduidelijken de heffingsbevoegdheden van de verdragslanden, bevatten regels voor de uitwisseling van informatie tussen de belastingautoriteiten en scheppen op die manier rechtszekerheid. Ondernemingen zouden die verdragen daarom kunnen beschouwen als een prikkel voor buitenlandse directe investeringen, en dat zou uiteindelijk groeibevorderend werken. DBV kunnen echter gevolgen hebben voor de heffingsbevoegdheid van de bronstaten. De tarieven van de bronbelasting op licenties, rente en dividenden liggen meestal onder de binnenlandse tarieven. Een aantal bepalingen, zoals een restrictieve definitie van vaste vestiging, kunnen de heffingsbevoegdheid inperken. Ontwikkelingslanden zijn uiteraard geïnteresseerd in meer investeringen, maar kunnen wel heffingsbevoegdheid verliezen. Verdragen inzake de uitwisseling van informatie betreffende belastingzaken zouden zodoende een betere optie kunnen zijn als een land voornamelijk tracht belastinginformatie te verkrijgen uit andere landen.

3.9.

Als uitgangspunt voor de onderhandelingen wordt het vaakst naar het OESO-modelverdrag gegrepen, maar dat is meer geënt op de belangen van de ontwikkelde landen (7). Het VN-modelverdrag is bedoeld als alternatief om de belangen van ontwikkelingslanden beter te weerspiegelen (8). Over het algemeen is het veeleer de bedoeling om de bronstaat meer heffingsrechten toe te kennen dan het land van oorsprong van een producerend bedrijf.

3.10.

Ontwikkelingslanden kunnen belastinginkomsten mislopen wanneer bedrijven voor een bijzonder doel opgerichte entiteiten in verschillende landen als tussenschakel oprichten om een aantal DBV tegen elkaar uit te spelen. Het kan voor de bronlanden moeilijk zijn om op basis van de die verdragen diensten en indirecte overdracht van participatie in een onderneming te belasten. Ook moet er oog zijn voor het streven naar gunstige mogelijkheden voor technologieoverdracht ter bevordering van duurzame groei in ontwikkelingslanden.

3.11.

Er zijn studies over de vermindering van de ontvangsten van de ontwikkelingslanden. De Nederlandse ngo SOMO schat de jaarlijkse derving aan inkomsten uit bronheffingen op rente en dividenden als gevolg van DBV tussen Nederland en 28 ontwikkelingslanden op 554 miljoen EUR (9). In een Oostenrijkse studie werd geconcludeerd dat er effectbeoordelingen moeten worden uitgevoerd van die beoordelingenverdragen, omdat deze (zelfs als het aantal investeringen toeneemt) kunnen leiden tot inkomstenverliezen (10). Volgens schattingen van Unctad (World Investment Report 2015) droegen toonaangevende multinationals tot circa 730 miljard USD aan de begrotingen van de ontwikkelingslanden bij. Unctad wijst echter ook op een jaarlijks verlies van zo’n 100 miljard USD voor de ontwikkelingslanden vanwege het feit dat buitenlandse investeringen via offshore investeringshubs gestalte krijgen (11). Dergelijke inkomstenverliezen zijn niet in overeenstemming met de bovengenoemde duurzameontwikkelingsdoelstellingen.

4.1.

Er worden steeds meer pogingen ondernomen om ontwikkelingslanden op fiscaal gebied te helpen, zoals in het kader van het „Addis Tax Initiative”. Het internationale belastingbeleid ligt in handen van de lidstaten. DBV worden bilateraal gesloten en wetgevingsinitiatieven van de EU blijven hoofdzakelijk beperkt tot instrumenten ter voltooiing van de interne markt. Met betrekking tot de beleidscoherentie voor ontwikkeling (Policy Coherence for Development — PCD) (12) is er samenwerking tussen de Europese Unie en haar lidstaten. De gevolgen van het internationale belastingstelsel voor ontwikkeling worden ook door de Commissie erkend en zij werkt eraan (13). Om voor coherent ontwikkelingsbeleid te zorgen, moet worden onderzocht wat voor de ontwikkelingslanden de gevolgen zijn van fiscale maatregelen in de EU die niet verenigbaar zijn met de ontwikkelingsbeleidsdoelstellingen, en moet er zo nodig passend worden gereageerd.

4.2.

Op VN-niveau wordt er gewerkt aan belastingkwesties via het VN-proces inzake ontwikkelingsfinanciering van Ecosoc en het VN-belastingcomité, alsook via gespecialiseerde agentschappen zoals Unctad. Op verzoek van de G20 werden verregaande hervormingen overeengekomen met de OESO met het doel om BEPS te bestrijden. De belangrijkste aandachtspunten waren het tegengaan van „treaty shopping”, schadelijke belastingpraktijken van regeringen (zoals octrooiboxen en ondoorzichtige „besluiten”), hybride mismatches in de fiscale behandeling van schulden en inefficiënte verrekenprijzen en aanmeldingsplicht ter zake van regels. Wat het belang van bedrijfsbelastingen voor ontwikkelingslanden betreft, zal het BEPS-plan naar verwachting een positief effect hebben op die landen.

4.3.

Veel landen die geen lid van de OESO zijn, waaronder Afrikaanse landen, hebben zich aangesloten bij het BEPS-plan. 103 landen hebben in juni 2017 overeenstemming bereikt over een nieuw multilateraal BEPS-akkoord dat uniformiteit aanbrengt in de interpretatie van bilaterale belastingverdragen in de zin van het BEPS-plan. Daarnaast werd een platform voor samenwerking inzake belastingen gelanceerd door de Verenigde Naties, de OESO, het IMF en de Wereldbank met de bedoeling om de internationale samenwerking op het gebied van belastingkwesties te versterken. Het initiatief kan bijdragen tot verbetering van de samenhang tussen de werkzaamheden van de OESO en de VN-organen. Of dit het gewenste effect heeft, moet nog worden afgewacht.

4.4.

Het EESC waardeert de inspanningen van de OESO betreffende de verdere ontwikkeling van een internationaal belastingsysteem. Maatschappelijke organisaties (14) bekritiseren echter dat ontwikkelingslanden geen stemrecht binnen de OESO hebben. Pas na de vaststelling van het BEPS-plan werden zij uitgenodigd om deel te nemen. In dezelfde geest heeft het EP opgeroepen om de relevante VN-organen te versterken met het oog op de vormgeving en de herziening, met gelijkheid van alle betrokken landen, van het internationaal fiscaal beleid (15). In een werkdocument van het IMF gaven deskundigen ook uiting aan hun bedenkingen ten aanzien van de gevolgen van het BEPS-plan voor ontwikkelingslanden (16).

4.5.

Om de effecten van de hervorming te evalueren en eventueel bij te stellen, moeten de relevante VN-organen, met name het VN-belastingcomité, worden versterkt en dienen zij meer middelen te krijgen. In ieder geval moet de Europese Commissie toezicht houden op de uitvoering van het multilaterale BEPS-verdrag dat in juni 2017 werd ondertekend. En ook moet zij zich blijven inzetten voor de intensivering van de internationale samenwerking tussen de VN, de OESO en de internationale financiële instellingen op het gebied van belastingkwesties.

4.6.1.

Het pakket van maatregelen om belastingontwijking te bestrijden was gericht op vraagstukken met betrekking tot internationale fiscale beleidsmaatregelen, d.w.z. die de EU overstijgen (17). De informatie in de rapportage per land (18), overeenkomstig de door EU, de G20 en de OESO geformuleerde richtsnoeren, is een belangrijk hulpmiddel voor de belastingautoriteiten. Een wereldwijde publicatie van landspecifieke informatie kan een groter publiek, waaronder ook werknemers en verantwoordelijke investeerders, in staat stellen om beter te beoordelen of ondernemingen belasting betalen waar zij hun winst maken. In een rapport van 2015 heeft het EP opgeroepen tot een aantal verbeteringen, maar die zijn nog niet aangebracht. In dit verband herinnert het EESC aan zijn eerdere adviezen over de bevindingen betreffende met name rapportage per land, bestrijding van witwassen en openbare eigendomsregisters. Momenteel wordt een lijst opgesteld van op fiscaal gebied weigerachtige landen. Het Comité roept op tot meer inspanningen voor de uitvoering van de verzoeken van het EP en beveelt aan om aandacht te schenken aan de kritiek van ngo’s. Het is dienstig om de wereldwijde invoering van deze maatregelen via internationale belastingregelingen te bevorderen. Op die manier kunnen de informatiestromen naar de belastingautoriteiten in ontwikkelingslanden worden verbeterd. Het doel moet zijn om wereldwijd tot dezelfde normen te komen, waarbij ontwikkelingslanden evenveel inspraak hebben bij de opstelling van die normen als andere landen.

4.6.2.

De automatische uitwisseling van fiscale informatie werd in de Europese Unie gegarandeerd via een bijstelling van de wederzijdsebijstandsrichtlijn (19). De ontwikkelingslanden moeten echter nog steeds bilaterale overeenkomsten inzake wederzijdse bijstand sluiten met de Europese landen. Dit vereist wederzijdse gegevensuitwisseling en gegevensbeveiliging, hetgeen vaak voor capaciteitsproblemen zorgt in de ontwikkelingslanden.

4.6.3.

De mededeling van de Commissie over een externe strategie voor effectieve belastingheffing (20) gaat in op de in dit advies besproken problemen. Een gemeenschappelijke EU-lijst van niet-coöperatieve landen wordt momenteel voorbereid (21). Het Comité heeft zich reeds ingenomen getoond met de lijst. Ngo’s kijken daarentegen veel sceptischer tegen een dergelijke lijst aan (22). Het EP riep ook op tot een mondiale definitie van belastingparadijzen, waaronder ook lidstaten van de EU, met inbegrip van hun overzeese gebieden (23).

4.6.4.

De aanbeveling over belastingverdragen (24) gaat in op belangrijke kwesties die verband houden met DBV en ook worden de lidstaten verzocht om hun belastingverdragen tegen misbruik en „treaty shopping” te beschermen. Er wordt echter niet opgeroepen tot eventuele effectbeoordelingen van die verdragen, in het bijzonder wat hun implicaties betreft voor de samenhang in het ontwikkelingsbeleid of de overloopeffecten. Het verdienstelijke „Platform of good tax governance” heeft zich, met betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld, over kwesties van internationale belastingheffing gebogen en een werkdocument over die effecten gepubliceerd (25). De lidstaten moeten dat goed lezen.

4.6.5.

De belastingontwijkingsstrategieën zijn vaak gerelateerd aan ondoorzichtig eigendomsrecht. Na de wijziging van de vierde antiwitwasrichtlijn (26) zijn er echter geen openbare registers van eigendom ingevoerd voor trusts en investerende bedrijven. Dergelijke registers zouden ontwikkelingslanden helpen om gevallen van vermoede witwaspraktijken en belastingfraude te onderzoeken.

4.6.6.

De voorstellen voor een gemeenschappelijke heffingsgrondslag voor de vennootschapsbelasting (CC(C)TB) zijn onderwerp van een ander EESC-advies (27). In het kader van de deelname aan internationale belastingafspraken en in het belang voor de belastingdiensten van ontwikkelingslanden zou een dergelijke gemeenschappelijke grondslag — en de daaruit voortvloeiende informatie — kunnen dienen als voorbeeld met impact op DBV met derde landen. De binnen Europa vergaarde informatie zou aanknopingspunten kunnen geven voor vergelijkende berekeningen in ontwikkelingslanden. Het doel moet zijn om wereldwijd normen nader bij elkaar te brengen, waarbij ontwikkelingslanden evenveel inspraak hebben bij de opstelling van die normen als andere landen.

4.6.7.

Clausules inzake goed fiscaal bestuur moeten in alle relevante overeenkomsten tussen de EU en derde landen of regio’s worden opgenomen, teneinde duurzame ontwikkeling te bevorderen.

4.6.8.

Nieuwe of herziene vrijhandelsovereenkomsten tussen de EU en ontwikkelingslanden zouden moeten worden bekeken om daarna eventueel tevens bilaterale belastingverdragen te analyseren. Een dergelijke analyse moet gepaard gaan met een effectbeoordeling van de werking van het internationale fiscale beleid van de lidstaten op de doelstellingen van het ontwikkelingsbeleid. Dat kan ook bijdragen aan de uitvoering van de verzoeken in het rapport van het Europees Parlement.

5.1.

In overeenstemming met het pakket bestrijding belastingontwijking, en omwille van de coherentie met het ontwikkelingsbeleid van de lidstaten en de EU (Policy Coherence for Development (PCD)), moeten het effect van het internationale belastingbeleid en de DBV van de lidstaten regelmatig worden beoordeeld (28). Ter verbetering van de coördinatie van het ontwikkelingsbeleid van de EU en het fiscaal beleid van de lidstaten moet de Commissie ervoor zorgen dat de lidstaten die met een ontwikkelingsland over een DBV onderhandelen, rekening houden met het ontwikkelingsbeleid van de Unie. In dit verband heeft de Commissie een terechte aanbeveling geformuleerd over de uitvoering van maatregelen om misbruik van belastingverdragen tegen te gaan (29). Met het oog op de ontwikkelingsdoelstellingen dienen de behoeften van ontwikkelingslanden meer aandacht te krijgen. Zo moet onder meer de betrokkenheid van de EU op VN-niveau (het VN-belastingcomité) worden opgevoerd. Ook moet worden gewerkt aan capaciteitsopbouw van een mondiaal forum met betrokkenheid op voet van gelijkheid van alle landen.

5.2.

Er moet worden voorzien in overgangsperiodes zodat de ontwikkelingslanden worden betrokken bij de maatregelen voor automatische informatie-uitwisseling, terwijl de capaciteit geleidelijk wordt versterkt.

5.3.

Verantwoord fiscaal gedrag zou integraal deel moeten uitmaken van jaarverslagen van rapportageplichtige ondernemingen onder de kop MVO (maatschappelijke verantwoordelijkheid ondernemen).

5.4.

Nu er plannen zijn om particuliere investeerders nauwer te betrekken bij het Europese ontwikkelingsbeleid, worden vraagstukken op het gebied van belastingvoordelen voor een dergelijke betrokkenheid bij ontwikkeling des te relevanter (30). Fiscale vraagstukken zijn verbonden met SDG en daarom moeten bedrijven belasting betalen waar via waardetoevoeging winst wordt gemaakt (31). Dit moet vaststaan als men deelname van de particuliere sector wil gaan steunen.

5.5.

Bovendien moet er over de gehele linie op worden gelet dat die eventuele fiscale voordelen de uitvoering van SDG niet ondermijnen.

5.6.

Het EESC vestigt de aandacht op zijn opmerkingen over een openbaar register van de echte economische eigenaren van bankrekeningen, bedrijven, trusts en transacties (32) en is van mening dat het bepaald dienstig is dat de invoering van deze maatregelen via internationale belastingverdragen wereldwijd wordt gesteund. Ook is het primordiaal dat de genoemde maatregelen door inspanningen op het gebied van capaciteitsvergroting worden geflankeerd om de strijd tegen dubieuze kapitaalstromen uit ontwikkelingslanden te ondersteunen. Omdat mag worden gevreesd dat veel in ontwikkelingslanden actieve Europese ondernemingen buiten de reikwijdte van de rapportage per land blijven, verwijst het Comité naar zijn eerdere opmerkingen over deze kwestie (33). Het beveelt aan om ook andere relevante regelingen te evalueren. Het denkt daarbij met name aan regelingen waarvan het toepassingsgebied is gebaseerd op cijfers betreffende de jaaromzet om het effect op de ontwikkelingslanden te meten.

5.7.

Het EESC benadrukt dat de EU en haar lidstaten zich via de nieuwe Europese consensus inzake ontwikkeling hebben vastgelegd om met partnerlanden samen te werken voor het verspreiden van progressieve belastingen, corruptiebestrijdingsmaatregelen, herverdelingsbeleid en de strijd tegen twijfelachtige financiële stromen (34). In de ontwikkelingslanden moet de technische en personele capaciteit om ten volle deel te nemen aan internationale afspraken, nog worden opgebouwd. Maar reeds nu zou er al informatie moeten kunnen worden uitgewisseld om de overeengekomen doelstellingen te verwezenlijken. De toezegging van de Commissie (35) om naast regionale fora (36) ook het VN-belastingcomité te steunen, wordt toegejuicht en van het EESC mag ze haar inspanningen in deze zelfs opvoeren. Er dient ervoor te worden gezorgd dat deze fora een sterke betrokkenheid van belanghebbenden kennen en dat zij solide raadplegingsprocedures kennen. Maatschappelijke organisaties spelen in ontwikkelingslanden een controlerende en ondersteunende rol, ook in het kader van fiscaliteit, en moeten daarom worden gesteund.

5.8.

Er moet meer rekening worden gehouden met het belastingstelsel van een land bij de ontwikkelingssamenwerking. Middels capaciteitsopbouw zouden de ontvangende landen beter in staat moeten zijn om zichzelf te helpen, zou de doeltreffendheid van de belastingstelsels moeten toenemen en zou de legitimiteit van de staat moeten worden versterkt. Bijzonder goede ervaringen zijn opgedaan met rechtstreekse uitwisseling tussen belastingdiensten met dezelfde problemen (peer learning) en samenwerking tussen landen met een vergelijkbare ontwikkelingsituatie (bijv. de zuid-zuidsamenwerking). Dat creëerde en creëert mogelijkheden voor wederzijdse afstemming betreffende dezelfde uitdagingen en voor de uitwisseling van goede praktijken die ook capaciteit ten goede komen.

5.9.

Het EESC benadrukt dat beleidscoherentie vereist is voor ontwikkeling op het gebied van belastingzaken, aangezien de EU-maatregelen internationaal ingrijpende gevolgen hebben voor de ontwikkelingslanden. Er moet daarom rekening worden gehouden met deze gevolgen, en de ontwikkelingslanden moeten in het proces worden betrokken.

2.3.2018   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 81/37

Rapporteur:

Helena DE FELIPE LEHTONEN

1.1.

Al in de Verklaring van Barcelona (1) van 1995 werd beklemtoond dat de sociaaleconomische organisaties en het maatschappelijk middenveld in het algemeen een belangrijke rol spelen bij de geleidelijke totstandbrenging in het Middellandse Zeegebied van een ruimte van vrede en stabiliteit, gedeelde welvaart en dialoog tussen de culturen en beschavingen van de verschillende mediterrane landen, samenlevingen en culturen. De organisaties van het maatschappelijk middenveld in deze regio vormen tegenwoordig een „inclusief milieu”, waar betrokkenheid en overleg met de overheid, ook de lokale overheid, vooropstaan met als doel de economische, sociale en culturele rechten in het Middellandse Zeegebied te bevorderen. Het EESC vindt dat de rol van de sociaaleconomische raden, mits aanwezig, moet worden vergroot en dat dergelijke raden moeten worden opgericht in landen waar ze zijn verdwenen of nooit zijn ingesteld, en dat de synergie tussen de verschillende betrokken partijen moet worden versterkt. Bij het bevorderen van deze rechten moeten de sociaaleconomische raden en organisaties samenwerkingsverbanden opzetten die het gemakkelijker maken om deze rechten beter te doen gelden.

1.2.

Vrouwen zijn het slachtoffer van genderstereotypering, waardoor politieke, economische en educatieve barrières worden opgeworpen die ernstige gevolgen hebben voor de ontwikkeling van de samenleving. Het EESC pleit voor maatregelen om de enorme kloof tussen wet en realiteit te overbruggen. Met het oog hierop moeten dringend middelen worden vrijgemaakt om degenen die verantwoordelijk zijn voor het toezicht op de daadwerkelijke toepassing van deze wetgeving beter voor te bereiden op hun taak en bewuster te maken. Om de rechten van vrouwen beter te beschermen beveelt het EESC aan om de lokale overheden in contact te brengen met de sociaaleconomische en maatschappelijke partners en organisaties en met de netwerken voor gendergelijkheid die op diverse terreinen in de betreffende organisaties actief zijn. Maar ook universiteiten en gespecialiseerde onderzoekscentra kunnen hieraan een bijdrage leveren.

1.3.

De dreiging van gewelddadig extremisme moet worden tegengegaan door de vele oorzaken ervan aan te pakken. Daarbij moet verder worden gekeken dan veiligheid alleen. De sociaaleconomische organisaties moeten hierbij een voortrekkersrol vervullen in samenwerking met de instellingen en netwerken die zich bezighouden met de interculturele en interreligieuze dialoog om hun impact te vergroten en hun activiteiten uit te breiden tot het cultureel patrimonium, kunstzinnige uitingen en de creatieve sector. Het EESC verzoekt de Europese Commissie en de lidstaten van de Unie voor het Middellandse Zeegebied om deze activiteiten van interculturele dialoog ook onder de sociale partners te promoten, die op hun beurt gespecialiseerde instanties die al vele jaren actief zijn in het Middellandse Zeegebied, zoals de Stichting Anna Lindh (2), een steuntje in de rug kunnen geven. Het EESC pleit voor meer samenwerking op het gebied van de bescherming van het cultureel erfgoed, dat gevaar loopt door gewapende conflicten en gewelddadige organisaties.

1.4.

Economische, sociale en arbeidsrechten zijn van essentieel belang voor economische ontwikkeling en de totstandbrenging van een democratische samenleving. Vrijheid van ondernemerschap, vrijheid van vereniging en collectieve actie, collectieve onderhandelingen, sociale bescherming op het gebied van gezondheid, onderwijs of ouderenzorg staan daarin centraal. De IAO constateerde in haar Verklaring van Philadelphia immers al dat het nastreven van sociale rechtvaardigheid belangrijker moest zijn dan economische ontwikkeling en dat dat ook het hoofddoel van het nationale en internationale beleid moest zijn. Voorts wordt in deze Verklaring opgemerkt dat economie en financiën middelen zijn die in het voordeel van de mens moeten worden aangewend.

1.5.

De media spelen een belangrijke rol in het beeld dat partijen van elkaar hebben en zijn een belangrijke drijvende kracht achter de verbetering van de interculturele dialoog en de bevordering van respect, verdraagzaamheid en wederzijds begrip. Het EESC is dan ook ingenomen met de lancering van projecten die respect voor diversiteit willen afdwingen en een neutrale informatievoorziening, vrij van vooroordelen, stereotypering en vertekende beeldvorming, willen bevorderen. Tegelijkertijd is het voorstander van een meer wijdverbreid gebruik van instrumenten voor monitoring, educatie en bewustmaking in de strijd tegen racisme en islamofobie in de media, en dringt het aan op de bevordering van mechanismen voor samenwerking en gezamenlijke platforms voor professionele ontwikkeling op het vlak van zowel ethiek als vrijheid van meningsuiting.

1.6.

Onderwijs is het belangrijkste middel om sociaaleconomische mobiliteit tot stand te brengen, wat kan leiden tot een potentiële verbetering van de levenskwaliteit. Ongelijke kansen in het onderwijs kunnen daarentegen de stabiliteit en de veiligheid in de regio in gevaar brengen. Het EESC dringt derhalve aan op gezamenlijke inspanningen om de kwaliteit van zowel het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs als het hoger onderwijs en het beroepsonderwijs te verbeteren door ervaringen uit te wisselen op het gebied van leerplanontwikkeling en innovatieve leermethoden. Het EESC acht het bovendien essentieel dat de kenniskloof tussen de twee oevers van de Middellandse Zee wordt gedicht en stelt met het oog hierop voor om kennisnetwerken en gezamenlijk onderzoek te stimuleren teneinde de uitwisseling van kennis en de mobiliteit van leraren, studenten, academici en onderzoekers te bevorderen, evenals steun te verlenen voor de vertaling van hun werk, met name in en uit het Arabisch.

1.7.

Niet-formeel onderwijs is een noodzakelijke aanvulling vanwege de waardevolle rol die het speelt in de totstandbrenging van een meer inclusieve en pluralistische samenleving. Het EESC is van mening dat er meer synergie tussen formeel en niet-formeel onderwijs moet komen en dat deze vorm van onderwijs moet worden gestimuleerd als een instrument dat een cultuur van vrede en levenslang leren kan helpen bevorderen. Daarom dringt het EESC aan op het uittrekken van meer middelen voor niet-formeel onderwijs en op het bevorderen van de uitwisseling van ervaringen en knowhow tussen Europa en het gebied ten zuiden van de Middellandse Zee.

1.8.

Om een inclusieve en concurrerende economie tot stand te brengen moet worden voorkomen dat mensen op digitaal of technologisch vlak de boot missen. Het is dan ook noodzakelijk om, aan de hand van regionale en lokale projecten, burgers te leren hoe zij nieuwe technologieën kunnen gebruiken en hoe zij moeten omgaan met digitalisering en ondernemerschap; daarnaast verdienen ook initiatieven ter bevordering van burgerparticipatie, digitale geletterdheid en het scheppen van fatsoenlijke banen, zoals de stedelijke initiatieven voor sociale en digitale innovatie (Labs), alle steun.

2.1.

In 2011 deed de hoop op verandering onder Arabische jongeren een aantal politieke stelsels op hun grondvesten schudden: opeens werden deze stelsels fundamenteel in twijfel getrokken. In Tunesië, Egypte, Libië en Jemen werden de politieke leiders afgezet, maar de situatie die daarna is ontstaan, verschilt sterk per land: van een standvastige transitie in Tunesië, die mede mogelijk gemaakt werd door een dynamisch maatschappelijk middenveld, en een machtswisseling in Egypte, tot openlijke conflicten in Libië en Jemen. Syrië is in een bloedige oorlog verwikkeld geraakt, die ook regionaal en internationaal niet zonder gevolgen is gebleven. Zo zijn er enorme volksverhuizingen en ongekende migratiestromen op gang gekomen, die de gehele Euromediterrane regio hebben gedestabiliseerd.

2.2.

Behalve een ander regime was het doel een eerlijker en inclusiever systeem tot stand te brengen, waarin politieke vrijheid, sociale rechtvaardigheid, gelijke kansen en waardigheid centraal staan. Verwachtingen werden niet ingelost omdat er op sociaal vlak niet veel veranderde. Specifieke politieke omstandigheden, zowel binnen als buiten deze landen, zijn hier mede schuldig aan. Zes jaar later is de legitieme roep om economische, sociale en culturele rechten nog altijd actueel en onbeantwoord, en blijft deze een mogelijke bron van instabiliteit in de regio.

2.3.

Het EESC beschouwt het daarom als een absolute prioriteit om vrede en democratie in de hele regio tot stand te brengen en ervoor te zorgen dat de fundamentele mensenrechten van alle burgers worden geëerbiedigd.

2.4.

Grondrechten: onherroepelijk en onvervreemdbaar

2.4.1.

Het EESC moedigt alle landen van het zuidelijke en oostelijke Middellandse Zeegebied aan om zich aan te sluiten bij het Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (3) en het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie (4). Tegelijkertijd benadrukt het EESC het belang van de beginselen en waarden van secularisme, alsook de bescherming van de rechten van personen die behoren tot nationale of etnische, godsdienstige en taalkundige minderheden (5).

2.4.2.

Het EESC acht het van cruciaal belang te pleiten voor een fatsoenlijke levenskwaliteit voor iedereen. Iedereen moet toegang hebben tot voldoende drinkwater en levensmiddelen tegen betaalbare prijzen en iedereen moet in voldoende mate over energie kunnen beschikken om te voorkomen dat sommige mensen of zelfs hele gemeenschappen aan energiearmoede lijden. Ook de ontwikkeling van de gezondheidszorg en de bevordering van een behoorlijk milieu zijn van belang.

2.4.3.

Gezien de bijzondere omstandigheden in de regio moet ook, zowel nationaal als internationaal, het recht op passende huisvesting worden gewaarborgd of, bij gebrek hieraan, het recht op fatsoenlijke opvang of een waardig onderkomen voor zowel individuen als gezinnen. Het EESC vindt ook dat het recht op een inclusieve en passende wederopbouw van getroffen gebieden moet worden gewaarborgd, ongeacht of de verwoesting het gevolg is van een natuurramp of van een gewapende conflict.

2.5.

Het recht op fatsoenlijk werk als factor van sociale stabiliteit en vooruitgang

2.5.1.

Het EESC is van mening dat de maatschappelijke actoren in de buurlanden de handen ineen moeten slaan om een grotere inclusiviteit en cohesie te bevorderen. Ook hun economieën moeten worden hervormd en moeten innoveren om fatsoenlijke banen te creëren — een cruciaal element van duurzame ontwikkeling.

2.5.2.

Tevens wijst het EESC erop dat de rechten die aan deze beginselen ten grondslag moeten liggen, moeten worden gewaarborgd. Zo moet het recht op fatsoenlijk werk in deze landen veiliggesteld worden, ongeacht sociale situatie, religie en nationaliteit.

2.5.3.

Volgens het EESC moeten er stappen worden ondernomen om fatsoenlijk werk te promoten als een manier om voor sociale stabiliteit te zorgen, zoals bepleit in de IAO-Verklaring over de fundamentele principes en rechten met betrekking tot werk en de follow-up ervan (6), alsook in het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten (7), en om armoede te voorkomen; het EESC pleit dan ook voor de ondertekening daarvan. Daarom is het wezenlijk dat fundamentele arbeidsrechten als het recht van vereniging, het recht om een vakbond op te richten of lid te worden van een vakbond naar keuze en het recht om te staken worden gehandhaafd en dat er feitelijke erkenning komt van het recht op collectieve onderhandelingen, het recht op veilige en hygiënische arbeidsomstandigheden en het recht op een fatsoenlijk loon.

2.5.4.

Ook moet, zoals de IAO heeft voorgesteld, het recht op huisvesting verder worden uitgebreid om iedereen, en met name de meest kwetsbare groepen van de bevolking, te beschermen. Voorts moeten schendingen van grondrechten, zoals kinderuitbuiting of dwangarbeid, worden tegengegaan en moet de toegang tot arbeid voor vrouwen of gehandicapten worden bevorderd.

2.6.

Ondernemerschap als essentiële factor van economische ontwikkeling

2.6.1.

De Europese Unie (8) is van mening dat de vijf sleutelfactoren voor vrede, stabiliteit, veiligheid en welvaart in het Middellandse Zeegebied zijn: economische ontwikkeling via modernisering en diversifiëring van de economie; versterking van het bedrijfsklimaat en innovatief ondernemerschap; schepping van arbeidsplaatsen via hooggekwalificeerde opleidingen, vooral voor jongeren; ontwikkeling van de particuliere sector, vooral het mkb; energie- en milieuduurzaamheid. Het scheppen van kwaliteitsbanen is de basis van economische voorspoed. Daarnaast moeten ook vrouwelijk ondernemerschap en synergie tussen ondernemers aan beide zijden van de Middellandse Zee worden gestimuleerd.

Het EESC is van mening dat al deze factoren niet los kunnen worden gezien van sociale ontwikkeling, omdat stabiliteit, veiligheid en welvaart altijd gebaseerd zijn op integratie en sociale cohesie.

2.6.2.

Een belangrijke factor voor de ontwikkeling van deze economieën is, althans volgens de gezamenlijke mededeling, de mogelijkheid om onder eerlijke voorwaarden een eigen bedrijf te beginnen. Er moet dan ook voor een rechtskader worden gezorgd dat het recht op particuliere eigendom en de onschendbaarheid daarvan vrijwaart.

2.6.3.

Het EESC vindt het ook belangrijk dat de overheid op de bres springt voor vrije en eerlijke economische concurrentie, zodat ondernemers een gelijk speelveld hebben. Er moet dus op worden toegezien dat iedereen gelijke toegang heeft tot financiering en gebruik kan maken van microfinancieringsdiensten, en dat er corruptievrije overheidsdiensten met een openbaredienstverplichting bestaan.

2.7.

Het recht op creatie en innovatie: de garantie van een gediversifieerde economie met toegevoegde waarde

2.7.1.

In de ministeriële verklaring van de Unie voor het Middellandse Zeegebied over de digitale economie (9) wordt voorgesteld de inclusieve en horizontale impact van nieuwe technologieën op cultureel, sociaal, economisch, gouvernementeel en veiligheidsvlak te bevorderen.

2.7.2.

Het EESC staat ook achter de in de gezamenlijke mededeling beschreven aanpak van de behoefte aan diversificatie en duurzame en inclusieve ontwikkeling van de economieën in het Middellandse Zeegebied.

2.7.3.

Bij het opzetten van nieuwe programma’s moeten volgens het EESC met name EU-programma’s voor de bevordering van innovatie in het Middellandse Zeegebied worden opgesteld die bevorderlijk zijn voor de economische vooruitgang in de regio en moet rekening worden gehouden met de behoefte aan vrijwaring van het individuele en collectieve recht van creatie en innovatie. Hieronder valt ook de erkenning van het recht op intellectuele eigendom, het recht om deze innovatie te delen en te verspreiden en het recht op toegang tot nieuwe technologieën.

2.7.4.

Digitale inclusie en vrije toegang tot het internet zijn voor het EESC zowel een individueel als collectief recht dat inherent is aan innovatie.

2.8.

2.8.1.

Onderwijs is het belangrijkste middel voor sociaaleconomische mobiliteit en mogelijke verbetering van de levenskwaliteit. Uit het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties (UNPD) (10) blijkt dat het basisonderwijs in veel landen in deze regio inmiddels weliswaar aan universele normen voldoet en dat er ook significante vooruitgang is geboekt met het secundair onderwijs, maar dat de kwaliteit onvoldoende is. De Wereldbank heeft samen met andere agentschappen programma’s ontwikkeld voor deze regio en het zou een goede zaak zijn als de Europese Commissie dat ook zou doen. Daarnaast is het zo dat de fors ongelijke kansen in het onderwijs schadelijk zijn voor het sociaal contract in de Arabische landen.

2.8.2.

In de routekaart van de Unie voor het Middellandse Zeegebied (11) wordt onderstreept dat beter onderwijs de sleutelfactor is voor het scheppen van duurzame banen voor hooggekwalificeerde werknemers, vooral voor jongeren die geen werk hebben en het risico lopen om het slechte pad op te gaan, dat onderzoek en innovatie als basis dienen voor een modernere economie en dat duurzaamheid voorop moet staan wanneer het gaat om het waarborgen van een inclusieve sociale en economische ontwikkeling.

2.8.3.

Versterking van het sociale kapitaal is cruciaal voor de stabiliteit en veiligheid in de regio. Daarom moet worden ingezet op lager en middelbaar onderwijs, hoger onderwijs, toegang tot wetenschap en wetenschappelijke kennis, inzetbaarheid, gezondheidszorg, empowerment en mobiliteit van jongeren, gendergelijkheid, discussieplatforms en bevordering van sociale integratie.

2.8.4.

Ondanks enkele problemen in verband met de toegang tot en het universeel toegankelijk maken van onderwijs, en ondanks de behoefte aan verbetering van het primair en secundair onderwijs, ligt de grootste uitdaging in het overbruggen van de kloof tussen onderwijs en werk. Het is dan ook van essentieel belang dat er structuren worden opgericht om het onderwijsstelsel te doen aansluiten op de arbeidsmarkt, teneinde de volledige integratie van jongeren in de samenleving te waarborgen. In dit verband is het volgens het EESC absoluut zaak de uitwisseling van ervaringen met de ontwikkeling van lesprogramma’s en innovatieve leermethoden aan te moedigen door het delen van ervaringen en praktijkvoorbeelden te stimuleren, om erachter te komen welke kennis en kunde worden gevraagd op de werkvloer. Daarnaast moet er meer aandacht worden geschonken aan beroepsopleiding en -onderwijs, gezien de uitdaging om de komende tien jaar 60 miljoen banen te scheppen in de Arabische landen.

2.8.5.

Volgens de sociale partners en andere, gespecialiseerde organisaties speelt niet-formeel onderwijs een centrale rol in de strijd tegen radicalisering en extremisme en in de zoektocht naar een duurzame oplossing hiervoor, en kan deze vorm van onderwijs bijdragen aan de integratie van kwetsbare groepen, vooral jongeren en vrouwen.

2.8.6.

Het EESC is blij dat wordt ingezien dat niet-formeel onderwijs een belangrijke aanvulling is op formeel onderwijs en vindt dat de synergie tussen beide moet worden vergroot. Zo zou de politiek zich sterker moeten maken voor niet-formeel onderwijs en er meer geld voor moeten uittrekken, omdat het de ontplooiing en sociale integratie van jongeren bevordert door hen voor te bereiden op een actieve rol in de samenleving en te leren hoe je democratische waarden ontwikkelt, en een goed instrument is om een vreedzaam klimaat tot stand te brengen.

2.9.

Mobiliteit in de academische en onderwijswereld: de kenniskloof overbruggen

2.9.1.

Een groot deel van het antwoord op de problemen die spelen in het Middellandse Zeegebied ligt in de mobiliteit van jongeren. Migratie is in de Arabische landen in feite een symptoom van de sociale uitsluiting van hoogopgeleide jongeren. Het is dan ook noodzakelijk om een vorm van migratie te bevorderen die goed is voor zowel het land van herkomst als het gastland. Dit vergt verdere erkenning van diploma’s en kwalificaties, evenals maatregelen om de mobiliteit van academici te bevorderen en de voorwaarden te versoepelen voor verblijf en vestiging in de EU die van toepassing zijn op staatsburgers van buurlanden die hier onderzoek komen doen of komen studeren, deelnemen aan een uitwisseling, een opleiding volgen of vrijwilligerswerk verrichten.

2.9.2.

Anderzijds is een van de diepste kloven die momenteel tussen de noordelijke en zuidelijke oever van de Middellandse Zee bestaan de kenniskloof. Het is dan ook de hoogste tijd dat er maatregelen worden genomen om de productie en verspreiding van wetenschappelijke en academische kennis te bevorderen. Daarom stelt het EESC de oprichting en bevordering van gemeenschappelijke Euromediterrane kennis- en onderzoeksnetwerken voor. Daarnaast moet de vertaling van academisch en wetenschappelijk relevante werken, vooral in en uit het Arabisch, worden bevorderd.

2.9.3.

Bovendien zou het EESC willen pleiten voor een grotere mobiliteit van studenten, leerkrachten, onderzoekers, academici en wetenschappers via stages, uitwisselingen en praktijkperiodes, als een ideale manier om de academische kwaliteit en inzetbaarheid van jongeren, middels een doeltreffender toepassing van en het boeken van resultaat met het Erasmus Plus-programma in de landen van de Euromed-regio, evenals de uitwisseling van kennis en de interculturele dialoog te bevorderen.

2.10.

De media en de interculturele dialoog: de sleutel tot tolerantie

2.10.1.

Pluralistische, onafhankelijke en professionele lokale media houden toezicht op sociale vooruitgang en kunnen verandering in de buurlanden in gang helpen zetten.

2.10.2.

De dialoog en samenwerking tussen de media in de Euromed-regio moeten worden bevorderd om de beroepsnormen en het juridisch kader naar een hoger plan te tillen. Het is ook van cruciaal belang dat wordt bijgedragen aan het waarborgen en beschermen van de persvrijheid en de vrijheid van meningsuiting.

2.10.3.

De rol van de media in de verbetering van de interculturele dialoog en de bevordering van respect, tolerantie en wederzijds begrip moet worden erkend. Gezien het toenemende antiwesterse sentiment in het zuiden en het populistische, xenofobe discours in Europa is het belangrijker dan ooit om maatregelen te nemen die dit soort uitingen bestrijden op een manier die korte metten maakt met het polariserende en niet-inclusieve zwart-witdenken dat mensen, culturen en religies tegen elkaar opzet.

2.10.4.

In verband hiermee is het EESC zeer te spreken over de lancering van projecten die respect willen afdwingen voor de huidige diversiteit in Europa en pleiten voor tolerantie en voor neutrale, niet-stereotiepe en onbevooroordeelde informatie, zoals de Spaanse „Waarnemingspost islamofobie in de media” (12), die opkomt voor informatie die vrij is van racisme. Het zou ook willen pleiten voor sectoroverstijgende projecten met hetzelfde doel.

2.10.5.

Behalve de veiligheidssituatie kan ook het ontbreken van kansen, vooral voor jongeren, een van de onderliggende redenen voor instabiliteit zijn en tot de oorzaken van radicalisering worden gerekend. Extremisme en racisme moeten worden voorkomen en bestreden, en bevordering van de interculturele dialoog is daarbij een belangrijk instrument. Zo moeten instellingen en netwerken die zich inzetten voor de interculturele en interreligieuze dialoog hun synergie en complementariteit versterken om aldus hun impact te vergroten.

2.10.6.

De sociaaleconomische raden in het Middellandse Zeegebied, de sociaaleconomische partners en het hele maatschappelijk middenveld moeten worden betrokken bij de preventie van radicalisering en gewelddadig extremisme. Daarom zijn er mechanismen met een budget nodig voor uitwisseling en samenwerking, alsook voor het aanpakken van kwesties in verband met justitie, gendergelijkheid, haatzaaien, jeugdwerkloosheid en analfabetisme, als onderdeel van een groter plan om radicalisering tegen te gaan dat ook de bevordering van de interculturele dialoog omvat. In verband hiermee dient het werk van het Radicalisation Awareness Network (RAN) (13) en zijn Centre of Excellence onder de aandacht te worden gebracht.

2.10.7.

Het EESC vindt dat het contact tussen intellectuelen, kunstenaars en culturele actoren in de regio moet worden gestimuleerd, omdat zij sociale verandering in gang kunnen helpen zetten door gezamenlijke projecten te promoten die gericht zijn op het bevorderen van dialoog en wederzijds begrip. Het EESC pleit ook voor meer coördinatie en samenwerking bij de bescherming van het cultureel erfgoed en voor het bekendheid geven aan en waardering tonen voor de verschillende culturele en artistieke uitingsvormen in het Middellandse Zeegebied die de cohesie en het wederzijds begrip bevorderen.

2.11.

Het maatschappelijk middenveld en de synergie tussen sociale actoren: een inclusief milieu en plaats voor debat

2.11.1.

De economische crisis en de vreemdelingenhaat in het noordelijke deel van de Euromed-regio, maar ook het verlangen naar vrijheid van meningsuiting en de strijd voor mensenrechten in de landen van het zuidelijke deel zijn elementen die beslissende invloed hebben op de verwezenlijking van economische, sociale en culturele rechten in de samenlevingen van de Euromediterrane landen.

2.11.2.

Met het oog hierop wordt in het verslag van het Europees Parlement over de bevordering van de mensenrechten van november 2015 (14) aangedrongen op meer steun voor het maatschappelijk middenveld. Toch is de zichtbaarheid van de maatschappelijke organisaties in de zuidelijke landen nog steeds onvoldoende, gezien hun inspanningen en het risico dat ze soms nemen, evenals de rol die ze spelen bij het stimuleren van maatschappelijke veranderingen. De sociaaleconomische raden in het Middellandse Zeegebied kunnen in dit opzicht fungeren als informatieverspreidingsplatforms, ontmoetingsplaatsen en discussiefora.

2.11.3.

Het EESC stelt vast dat het verenigingsleven een milieu is dat inclusie bevordert. Voorts acht het Comité het noodzakelijk dat de Europese Commissie meer steun verleent aan projecten die worden uitgevoerd door het maatschappelijk middenveld via hun sociaaleconomische organisaties, hun verenigingen en de netwerken die hieruit zijn ontstaan, en dat de samenwerking en de synergie tussen de verschillende betrokken partijen wordt versterkt.

2.11.4.

Het EESC is van mening dat de Euromediterrane ministers samen met de Euromed-top van sociaaleconomische raden en soortgelijke instellingen aan concrete projecten zouden moeten werken, zonder dat dat ten koste gaat van de steun aan maatschappelijke en culturele organisaties.

2.12.

2.12.1.

Na de drie Euromediterrane ministerconferenties over een grotere rol voor vrouwen in de samenleving, die in Istanbul (15) (2006), Marrakesh (16) (2009) en Parijs (17) (2013) hebben plaatsgevonden, beloofden regeringen om de gemaakte afspraken na te komen: gelijke rechten voor mannen en vrouwen betreffende deelname aan het politieke, economische, burgerlijke en sociale leven; bestrijding van alle vormen van geweld en discriminatie tegen vrouwen en meisjes; verandering van attitude en gedrag om gendergelijkheid tot stand te brengen en empowerment van vrouwen te bevorderen, niet alleen op papier maar ook in de praktijk.

2.12.2.

Ondanks de wetswijzigingen die zijn doorgevoerd in de landen van het zuidelijke Middellandse Zeegebied, is er volgens het UNPD nog een lange weg te gaan voordat vrouwen gelijke economische, sociale en culturele rechten hebben.

2.12.3.

Het EESC stelt vast dat er grote verschillen bestaan tussen de officiële verklaringen, de voorstellen van allerlei instanties en zelfs de huidige wetgeving en de dagelijkse realiteit die vrouwen thuis ondervinden, en dringt aan op afstemming van de nationale wetgeving op de grondwet en op het dichten van de mazen in de wet op basis waarvan discriminatie van vrouwen nog steeds is toegestaan.

2.12.4.

Met het oog hierop moeten middelen ter beschikking worden gesteld om de mensen die verantwoordelijk zijn voor het toezicht op de daadwerkelijke toepassing van de wet (rechters, veiligheidsdiensten, leerkrachten, ondernemers, journalisten, sociaaleconomische raden enz.) op te leiden en bewust te maken.

2.12.5.

Om de rechten te versterken en betere resultaten te behalen, beveelt het EESC aan om de betrokkenheid van lokale overheden en maatschappelijke organisaties bij gendergelijkheid te vergroten, omdat zij beter op de hoogte zijn van de problemen en behoeften van de bevolking. Deze gezamenlijke inspanningen van verschillende actoren kunnen worden geschraagd door bijdragen uit de academische wereld (universiteiten en gespecialiseerde onderzoekscentra). Een voorbeeld hiervan is de Euro-Mediterranean Women’s Foundation (18) (EMWF), die samen met de Federation of Leagues of Women’s Rights, de regionale autoriteit van Marrakesh, de Cadi Ayyad Universiteit, de regionale mensenrechtencommissie en andere lokale instanties campagne tegen kindhuwelijken heeft gevoerd.

2.12.6.

Het EESC verzoekt de ministers van de lidstaten van de Unie voor het Middellandse Zeegebied dan ook om ervoor te zorgen dat deze kwesties aan de orde worden gesteld tijdens de volgende ministerconferentie, alsook om de nodige financiële middelen uit te trekken voor de genoemde acties en campagnes.

2.12.7.

Als de voorgaande punten niet in aanmerking worden genomen, kan dat een groot effect hebben. Kindhuwelijken, voortijdig schoolverlaten en bijgevolg een slechte positie van vrouwen op de arbeidsmarkt en in de politiek zijn enkele van de factoren die een negatieve invloed hebben op de verwezenlijking van rechten, in het bijzonder van vrouwen en meisjes.

2.3.2018   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 81/44

Rapporteur:

Brenda KING

Corapporteur:

Lutz RIBBE

1.1.

Net als alle andere delen van de wereld wordt Europa geconfronteerd met drie belangrijke vraagstukken: 1) de natuurlijke hulpbronnen van de aarde die uitgeput raken, alsook klimaatverandering en verlies aan biodiversiteit; 2) sociale ongelijkheid, met inbegrip van jeugdwerkloosheid en mensen die aan hun lot zijn overgelaten in regio’s met achtergebleven industrieën, en 3) het verlies aan vertrouwen van het publiek in de overheid, het politieke establishment, de EU en haar bestuursstructuren, en andere instellingen.

1.2.

Deze drie belangrijke vraagstukken moeten worden gezien in het licht van de digitalisering (een megatrend) en de globalisering, aangezien deze tendensen een aanzienlijke impact hebben op de Europese arbeidsmarkten, die in de toekomst nog groter zal worden. Met name de digitalisering zou het gemakkelijker kunnen maken een en ander in goede banen te leiden — of zou de problemen juist kunnen verergeren. Of digitalisering positieve of negatieve gevolgen heeft, hangt af van de manier waarop dit fenomeen politiek wordt aangepakt.

1.3.

Het EESC roept de Commissie op om op basis van een grondige analyse van de wisselwerking tussen deze drie belangrijke thema’s en digitalisering, een langetermijnstrategie voor duurzame ontwikkeling in Europa op te stellen, met als doel maatregelen ter versterking van de economie te stimuleren en zo sociale en milieuvoordelen te realiseren. Dit advies is bedoeld om bepaalde kwesties aan te kaarten en input te leveren met het oog op de uitwerking van een langetermijnstrategie.

Sommige mensen verzetten zich tegen veranderingen. In een context van voortdurende technologische doorbraken hebben sommigen er belang bij vast te houden aan de status quo. Anderen schrikken ervoor terug zich te moeten aanpassen aan een voortdurend veranderende samenleving. Voor nog anderen kunnen de veranderingen niet snel genoeg gaan (bijvoorbeeld de voorstanders van groene energie). Beleidsmakers moeten rekening houden met deze angsten en de koe bij de horens vatten, in plaats van de status quo te willen handhaven. Een eerste stap zou zijn om een open debat over deze problematiek op gang te brengen en de participatiedemocratie, met inbegrip van het Europees burgerinitiatief, te versterken.

1.4.

Niets doen is geen optie. Er is politieke wil nodig om verandering in de juiste richting te sturen. Economische ontwikkeling, milieubescherming en sociaal beleid moeten nauwer met elkaar worden verweven. Het EESC is van mening dat de verwezenlijking van de doelstellingen voor duurzame ontwikkeling, samen met de Overeenkomst van Parijs (COP21) en een goed beheerde overgang naar de koolstofarme economie en de digitale economie, een oplossing zal bieden voor de grootste problemen waarmee Europa wordt geconfronteerd, zodat het als winnaar tevoorschijn zal komen uit deze nieuwe industriële revolutie. We bevelen de Commissie aan spoedig werk te maken van het beleid dat wordt omschreven in haar werkdocument over de „Volgende stappen” (1), en meer nadruk te leggen op de volledige integratie van de doelstellingen voor duurzame ontwikkeling en de Overeenkomst van Parijs in het Europese beleidskader en de huidige prioriteiten van de Commissie, om zo een visie te formuleren voor een eerlijk en concurrerend Europa voor het jaar 2050.

1.5.

De noodzaak van een sterke politieke input moet niet verkeerd worden begrepen. Hoewel een passend regelgevingskader onontbeerlijk is om de transitie vorm te geven, heeft Europa een agenda nodig die betrekking heeft op de hele maatschappij en waarmee ernaar wordt gestreefd eerlijke globalisering te bewerkstelligen, het concurrentievermogen te vergroten en van Europa een voortrekker op het vlak van nieuwe technologieën te maken, te voorkomen dat mensen achterblijven, armoede uit te bannen en een klimaat te creëren dat het vertrouwen van de burgers in politieke systemen en multilaterale bestuursvormen herstelt (2). Het beleid moet niet alleen de weg tonen op diverse terreinen, maar ook gericht zijn op het activeren van het enorme potentieel van het maatschappelijk middenveld. Maatschappelijk ondernemerschap, burgerinitiatieven en gemeenschapswerk zijn slechts enkele voorbeelden van hoe duurzame ontwikkeling via een bottom-upaanpak kan worden gerealiseerd, vooral waar het gaat om de noodzakelijke verschuiving naar een koolstofarme of circulaire economie. In dit kader is gedecentraliseerde hernieuwbare energie de beste benchmark.

1.6.

In de nabije toekomst zouden de Commissie en het EESC samen verder moeten werken aan de belangrijkste strategische beleidsgebieden die in dit advies aan de orde komen, bijvoorbeeld:

1.7.

Er is een alomvattende en samenhangende strategie nodig om deze beleidsmix te realiseren. Het EESC beveelt aan dat een dergelijke strategie wordt afgestemd op de lange termijn en dat deze expliciet, horizontaal en verticaal geïntegreerd, beheersbaar en participatief is. Het EESC is dan ook van mening dat de vertegenwoordigers van het maatschappelijk middenveld ten volle moeten worden betrokken bij de overgang naar 2050. In het licht van de versterking van de participatiedemocratie zou de Commissie erover moeten nadenken of haar wetgevingsmonopolie wel zo vanzelfsprekend is.

1)

Hoe moet er worden omgegaan met planetaire beperkingen en het milieuvraagstuk in het algemeen, met inbegrip van klimaatverandering en verlies aan biodiversiteit?

2)

Hoe moet er worden gereageerd op de groeiende sociale ongelijkheid in een geglobaliseerde wereld?

3)

En hoe kan de tendens van dalende publieke steun voor overheden en instellingen worden gekeerd?

3.1.1.

De platformeconomie, kunstmatige intelligentie, robotica en het internet der dingen: de wereldwijde ontwikkeling op deze gebieden is zeer divers, gaat steeds sneller en zal vroeg of laat gevolgen hebben voor alle gebieden van de economie en de maatschappij. Digitale technologie is beschikbaar voor steeds meer delen van de samenleving, maar sommige groepen hebben mogelijk geen toegang tot deze buitengewoon krachtige digitale hulpmiddelen.

3.1.2.

De convergentie tussen digitale technologieën en nanotechnologie, biotechnologie, materiaalwetenschap, de opwekking van hernieuwbare energie en quantumcomputing heeft het potentieel een nieuwe industriële revolutie teweeg te brengen (4). Er zijn massale investeringen en nieuwe initiatieven nodig wil Europa een voortrekkersrol gaan spelen in de nieuwe wereldwijde technologische en economische concurrentiestrijd.

3.1.3.

Digitalisering heeft vele voordelen. Zij leidt tot nieuwe producten en diensten waarvan consumenten profiteren, en kan mogelijk bijdragen aan het realiseren van sommige van de doelstellingen inzake duurzame ontwikkeling, door de inkomensniveaus wereldwijd te verhogen, de levensstandaard te verbeteren, kansen te creëren voor meer inclusieve democratische modellen en het aantal hoogwaardige arbeidsplaatsen evenals het algehele concurrentievermogen van de EU te vergroten — net zoals dit tijdens de vorige industriële revolutie gebeurde. De keerzijde van de medaille is echter het risico dat de digitalisering veel meer banen doet verdwijnen dan zij creëert.

3.1.4.

Digitale technologie zal productie en consumptie veel dichter bij elkaar brengen, waardoor overproductie tot een minimum wordt beperkt. Hierdoor kan de ecologische voetafdruk van de EU mogelijk worden teruggedrongen. De directe handel in economische goederen — hetzij via peer-to-peertransacties, hetzij via de deeleconomie — kan het verbruik van hulpbronnen doen dalen. Zo ondersteunt digitale technologie bijvoorbeeld de verspreiding van gedeelde vervoersdiensten en voertuigen zonder bestuurder, waardoor de ecologische duurzaamheid van onze mobiliteitssystemen kan worden vergroot.

3.1.5.

Digitalisering is echter niet per definitie duurzaam. Er zijn toegangsbarrières en schaalvoordelen die een belemmering zouden kunnen vormen voor burgers om het potentieel ervan volledig te benutten. Digitalisering zou kunnen leiden tot ongelijkheid, met name omdat de kans groot is dat zij arbeidsmarkten verstoort en polarisatie in de hand werkt. Bovendien zijn veel banen voor werknemers met een laag of gemiddeld opleidingsniveau gevoelig voor automatisering. Robotisering en de platformeconomie kunnen een ernstige bedreiging vormen voor veel Europese arbeidsplaatsen en zij creëren nieuwe risico’s, aangezien de meeste relevante technologieën functioneren op basis van gegevens, waaronder met name persoonsgegevens.

3.1.6.

Van de nieuwe kansen om welvaart te genereren, profiteren vaak slechts bepaalde groepen binnen de maatschappij: goed opgeleide mensen met goede sociale vaardigheden die bereid zijn hoge risico’s te nemen. De belangrijkste begunstigden van digitale innovaties zijn vaak de verstrekkers van intellectueel, financieel en fysiek kapitaal: innovatoren, aandeelhouders, investeerders en hooggeschoolde werknemers. Het gevaar bestaat dat digitale technologie een van de belangrijkste oorzaken zal zijn van stagnerende of zelfs dalende inkomens.

3.1.7.

Een actief en alomvattend beleid is nodig om de vruchten van digitalisering te plukken met het oog op de drie hierboven beschreven problemen. De risico’s die samenhangen met digitalisering, moeten ook in de gaten worden gehouden en worden beheerst. Het EESC moet zich blijven bezighouden met deze problematiek.

3.2.1.

Europa moet, met het oog op zijn toezeggingen om klimaatverandering wereldwijd te bestrijden (onder meer door middel van de Overeenkomst van Parijs) en als voorstander van de bescherming van natuurlijke hulpbronnen, de ecologische voetafdruk van zijn economie fundamenteel terugdringen. We worden nu al getroffen door de ecologische crisis. Bevolkingsgroei, economische groei op de lange termijn op basis van fossiele brandstoffen en het niet-duurzame gebruik van hulpbronnen en land zorgen wereldwijd voor een steeds verder toenemende druk op het milieu. Een belangrijke uitdaging, die ook naar voren komt in de doelstellingen inzake duurzame ontwikkeling, is om te garanderen dat de economische ontwikkeling en groei rekening houden met de beperkingen van de planeet wat betreft klimaatbescherming, het gebruik en beheer van hulpbronnen, de kwaliteit van lucht en water, en de bescherming van de biodiversiteit op land en in zee.

3.2.2.

Om de economie vergaand koolstofarm te maken, moeten veel economische sectoren dringend worden hervormd. Voor de verschuiving van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare energie is meer energieflexibiliteit en expertise nodig. De algehele ontwikkeling van „prosumenten” (5)-energie moet ook een belangrijk en duurzaam onderdeel van het energiebeleid van de EU gaan vormen (6). Vervoerssystemen moeten structureel worden veranderd door middel van elektrificatie en het delen van auto’s. Ook moeten huisvesting en infrastructuur ingrijpend anders worden aangepakt. Een geavanceerde bio-economie kan een belangrijke factor zijn om de vergroening van de economie te stimuleren.

3.2.3.

Europa moet het huidige lineaire economische model van „nemen, maken, consumeren en weggooien” vaarwel zeggen en een circulair model omarmen dat gericht is op herstel, zo veel mogelijk gebruikmaakt van hernieuwbare natuurlijke bronnen en de waarde van producten, materialen en hulpbronnen zolang mogelijk in de economie houdt. In deze context kan digitalisering belangrijk zijn (zie 3.1.4).

3.2.4.

De transitie naar een koolstofarme, circulaire en milieuvriendelijke economie biedt de EU kansen om haar concurrentievermogen en veerkracht te vergroten. Zij kan de levensstandaard en het welzijn van de burgers van de EU verbeteren. De transitie vermindert ook de afhankelijkheid van de invoer van fossiele brandstoffen en kritieke grondstoffen en creëert een stabiele basis voor economische welvaart.

3.2.5.

Bij het koolstofarm maken van de economie en de ecologische transitie zullen echter sociale uitdagingen om de hoek komen kijken (7), aangezien er in bedrijfstakken met een hoge ecologische voetafdruk arbeidsplaatsen zullen verdwijnen. Het volledig benutten van het potentieel van het koolstofarm maken van de economie en de ecologische transitie voor de werkgelegenheid en het verbeteren van de sociale zekerheid, voor een nettobalans die zo positief mogelijk is, moet worden opgevat als strategische politieke taak.

3.2.6.

De verschuiving naar een koolstofarme en circulaire economie is gedreven door bottom-upinitiatieven op het gebied van energie en voedsel die worden geleid door burgers, lokale overheden, consumenten en innovatieve bedrijven. Verdere vorderingen worden echter vaak belemmerd door administratieve en regelgevingsstelsels. Hierdoor worden relevante initiatieven die een gunstige uitwerking hebben op de arbeidsmarkt en de sociale zekerheid vaak niet gestimuleerd en wordt er in Europa onvoldoende kritieke massa gegenereerd. Niet iedereen realiseert zich dat bottom-upinitiatieven een krachtig instrument kunnen zijn om de sociale problemen die samenhangen met het koolstofarm maken van de economie en de ecologische transitie op te lossen. Om dit potentieel volledig te benutten moeten de structurele barrières worden weggenomen die mensen met weinig middelen beletten toegang te krijgen tot de middelen die zij nodig hebben (in het bijzonder kapitaal en relevante informatie).

3.3.1.

Hoewel globalisering en technologische ontwikkelingen hebben geleid tot een spectaculaire toename van de wereldwijde handel en welvaart, heeft deze combinatie ook meer sociale (en ecologische) ongelijkheid veroorzaakt. Volgens Oxfam bezitten slechts acht personen, allemaal mannen, evenveel vermogen als de armste helft van de wereldbevolking.

3.3.2.

In Europa neemt de ongelijkheid ook toe. Volgens een recent onderzoek van de OESO blijft de ongelijkheid in Europa hoger dan ooit tevoren. In de jaren 1980 was het gemiddelde inkomen van de rijkste 10 % van de samenleving zeven keer hoger dan dat van de armste 10 %. Vandaag is dat inkomen negenenhalf keer hoger. De welvaartsongelijkheid is nog groter: de 10 % meest welvarende huishoudens hebben 50 % van de totale welvaart in handen, terwijl de 40 % minst welvarende huishoudens net iets meer dan 3 % bezitten (8).

3.3.3.

Een van de redenen dat de ongelijkheid in Europa toeneemt, is de loskoppeling van groei en netto-inkomen. Hoewel het bbp in de eurozone groeide tussen 2008 en 2015 met meer dan 16 % (met meer dan 17 % in de EU-28), stagneerde het besteedbare inkomen van de huishoudens en groeide het in de EU-28 slechts met 2 %.

3.3.4.

In de 24 OESO-landen steeg de productiviteit met 27 % sinds 1995, terwijl de stijging in de gemiddelde vergoeding voor arbeid achterbleef en slechts met 22 % steeg. En daar komt nog eens bij dat de stijging in inkomen uit arbeid aanzienlijk kleiner was voor de sociale groep met de lagere nettolonen. Deze loonongelijkheid is in de afgelopen twintig jaar in alle Europese landen behalve Spanje verergerd. De trend is het meest uitgesproken in Hongarije, Polen, de Tsjechische Republiek en het Verenigd Koninkrijk (9).

3.3.5.

Het risico bestaat dat deze kloof groter zal worden nu de aard van werk verandert. Zo dreigt de automatisering van complexe industriële processen door middel van robotica de vraag naar werknemers met een gemiddeld opleidingsniveau en zelfs naar de lagere niveaus van hoger opgeleide administratieve medewerkers te doen dalen. Dit zal waarschijnlijk bijdragen aan de verdere polarisatie van de arbeidsmarkt aangezien er met name nieuwe banen zullen ontstaan in het (nog) hoger opgeleide segment (het ontwikkelen en onderhouden van deze producten/diensten) of het meer op diensten gerichte, laag opgeleide segment. Volgens de OESO zal 9 % van de banen waarschijnlijk volledig geautomatiseerd worden en zullen de taken voor nog eens 25 % van de banen aanzienlijk veranderen.

3.3.6.

De reactie van overheden op de gevolgen van digitalisering is meestal reactief in plaats van proactief en is met name gericht op het afzwakken van de neveneffecten van digitalisering in plaats van op het benutten van de potentiële voordelen ervan. De overheid zou meer rekening moeten houden met de uitdagingen op het vlak van werknemersvertegenwoordiging en -participatie als belangrijk aspect van investeringen in menselijk kapitaal in de context van een veranderende arbeidsmarkt. Het EESC zou zijn diepgaande analyse van de impact van de digitalisering op de aard van werk moeten voortzetten.

3.4.1.

De stijging van de ongelijkheid, die maar gedeeltelijk het gevolg is van globalisering en technologische ontwikkelingen, heeft geleid tot een verlies aan vertrouwen in overheden, het politieke establishment, internationale organisaties, instellingen en mondiaal bestuur. Bovendien heeft dit een groei van populistische bewegingen veroorzaakt en hebben de traditionele politieke partijen aan populariteit ingeboet. Met name verontrustend is dat veel jongeren niet stemmen (of een proteststem uitbrengen): in 2015 stemde slechts 63 % van de Europeanen tussen de 15 en 30 jaar in een verkiezing (10).

3.4.2.

Veel Europese burgers voelen zich niet verbonden met de politieke besluitvorming op nationaal en Europees niveau. Zij zijn van mening dat ze via de traditionele democratische processen geen invloed kunnen uitoefenen op fundamentele beslissingen. Een benadering waarbij meerdere belanghebbenden worden betrokken (bijv. in het kader van de Agenda 2030 voor duurzame ontwikkeling van de VN) is een inclusief democratisch model en een manier om dit wantrouwen weg te nemen.

3.4.3.

De overgang naar duurzaamheid kan en mag niet „van boven” worden opgelegd en heeft alleen kans van slagen indien er sprake is van brede steun onder en actieve participatie van een meerderheid van de bedrijven, lokale en regionale overheden, werknemers en burgers. Er moet sprake zijn van bottom-up- en top-downsamenwerking. Bij de uitwerking van de Agenda 2030 werd gebruikgemaakt van allianties tussen meerdere belanghebbenden, die nu ook ontstaan op het gebied van klimaatactie (11). Zij kunnen fungeren als blauwdruk voor een inclusief democratisch bestuursmodel dat op verschillende beleidsgebieden zou kunnen worden toegepast en transformationele verandering en innovatie zou kunnen faciliteren.

3.4.4.

Met name de jongere generatie eist niet-traditionele vormen van politieke betrokkenheid en neemt geen genoegen met conventionele politieke partijen en organen. Energiegemeenschappen, partnerschappen tussen burgers en gemeenten om de energie-efficiëntie (bijv. door middel van contractmodellen) of het afvalbeheer te verbeteren, Transition Town-initiatieven, gemeenschapslandbouw, politieke blogs en andere onlineformaten en zelfs initiatieven voor lokale valuta’s, bieden alternatieve vormen van politieke betrokkenheid. Deze zullen de traditionele politieke werkzaamheden zeker niet volledig vervangen, maar kunnen wel een belangrijke bijdrage leveren aan de politieke socialisatie en sociale integratie.

3.4.5.

Het benutten van het potentieel van internet is een andere veelbelovende benadering om politieke obstakels weg te nemen. Informatie is nog nooit vrijer beschikbaar geweest dan in dit gedecentraliseerde netwerk waar de klassieke figuur van een „poortwachter” ontbreekt. Dit levert nieuwe uitdagingen voor de samenleving op, hetgeen duidelijk wordt gemaakt door fenomenen als „post-truth” en nepnieuws. We zien echter ook dat er een opleving is van alternatieve, niet-hiërarchische vormen van activisme, evenals een intensief gebruik van sociale netwerken onder burgers, met name jongeren.

3.4.6.

E-overheid kan leiden tot bestuursmodellen met een ongekende mate van publieke participatie in de beleidsvorming. De EU moet ook naar lidstaten als Estland kijken, waar op dit gebied reeds aanzienlijke vooruitgang is geboekt. Dankzij digitalisering kunnen burgers tegen relatief lage kosten deelnemen aan besluitvormingsprocessen. Er zijn echter aanwijzingen dat de middenklasse bij e-participatie ook oververtegenwoordigd is (zij zijn bovengemiddeld vertegenwoordigd op participatiefora). Het EESC verkeert in een goede positie om de dialoog over dit onderwerp aan te gaan op het niveau van het maatschappelijk middenveld.

—

het beste uit de digitale revolutie te halen om een nieuwe, concurrerende en duurzame economie te ontwikkelen;

—

de overstap te maken naar een koolstofarme, circulaire en milieuvriendelijke economie, en tegelijkertijd te garanderen dat de transitie voor iedereen eerlijk is;

—

een robuust Europees sociaal model te ontwikkelen;

—

een democratisch stelsel te garanderen dat meer wordt gedreven door burgers en minder gecentraliseerd is, en tegelijkertijd de voordelen van eerlijke economische samenwerking op internationaal niveau te benutten.

4.1.

Het EESC is van mening dat de doelstellingen inzake duurzame ontwikkeling, samen met de Overeenkomst van Parijs (COP21), de visie van „het Europa dat we willen” een impuls zullen geven (12)  (13). De Commissie moet momentum creëren om deze overeenkomsten ten uitvoer te leggen door het beleid te ontwikkelen dat wordt omschreven in de mededeling over volgende stappen en dit volledig te integreren in het Europese beleidskader en de huidige prioriteiten van de Commissie. „Het Europa dat we willen” bedeelt, net als de Agenda 2030 (d.w.z. de doelstellingen inzake duurzame ontwikkeling), het individu een centrale rol toe binnen de samenleving en de economie, en zou iedereen de kans geven om te beslissen hoe zij aan hun behoeften willen voldoen in harmonie met de sociale en ecologische omgeving. Dit is geen utopisch concept. Europa heeft op dit moment de technologische en economische middelen om deze visie waar te maken: het internet der dingen en big data, controle van complexe processen door middel van mobiele applicaties, „prosumptie” door middel van het verkleinen van de schaal van productie en een daling van productiekosten (bijv. hernieuwbare energie, 3D-printen), nieuwe transactie- en betaalmethoden (blockchain, bitcoins en slimme contracten), coöperatisme en de deeleconomie als nieuwe ondernemingsconcepten en andere innovaties.

4.2.

Al deze innovaties hebben het potentieel om die visie te realiseren, maar hiervoor is wel een strategie nodig die oplossingen biedt voor de drie uitdagingen die samenhangen met innovatie. Die strategie behelst een nieuw concept van welzijn dat niet alleen is gebaseerd op het bbp, maar waarbij economische welvaart, sociale inclusiviteit, ecologische verantwoordelijkheid en de emancipatie van burgers integraal wordt nagestreefd.

4.3.

Niets doen is geen optie. Als de EU niet bereid of in staat is een alomvattende strategie te ontwikkelen en uit te voeren, zal Europa niet alleen tekortschieten wat de Agenda 2030 en de visie van „het Europa dat we willen” betreft. Als er geen actie wordt ondernomen, bestaat er een groot risico dat elk van de belangrijke uitdagingen op een mislukking uitloopt: er zal niets overblijven van de Europese arbeidsorganisatie, de economie zal niet koolstofarm worden gemaakt en hulpbronnen zullen niet worden beschermd omdat de maatschappelijke kosten van de ecologische transitie te hoog worden beschouwd, en de sociale ongelijkheid en vervreemding zullen toenemen, hetgeen een risico vormt voor de democratie.

4.4.

Het is van groot belang dat in de strategie precieze beleidsaanbevelingen worden opgenomen om het hoofd te bieden aan de drie belangrijke uitdagingen waarmee Europa wordt geconfronteerd en om „het Europa dat we willen” waar te maken.

—

innovatie,

—

regelgeving/bestuur,

—

sociaal beleid,

—

vrije toegang,

—

onderwijs/opleiding,

—

onderzoek.

5.1.1.

Innovatie: de nieuwe industriële revolutie is een kans voor Europa om technologisch koploper te worden en zijn concurrentievermogen op de geglobaliseerde markten te vergroten. Het creëren van economische waarde zonder hoge externe kosten moet het standaard bedrijfsmodel worden. We hebben innovatieve en winstgevende ondernemingen nodig om te investeren in duurzame productie, hoogwaardige banen te creëren en een economische basis voor welvaart tot stand te brengen. Er moet een kader worden ontwikkeld dat economische activiteiten beloont die geen of een radicaal lagere externe voetafdruk hebben of weinig hulpbronnen verbruiken, zodat innovatie kan bijdragen aan een duurzamer Europa. Op deze manier kunnen duurzame innovatoren (of dit nu burgers, bedrijven, steden of regio’s zijn) ook effectief concurreren met bedrijfsmodellen die meer hulpbronnen verbruiken en/of een grotere ecologische voetafdruk hebben. Ook moeten innovatoren die nieuwe oplossingen bieden voor uitdagingen op milieu- en maatschappelijk gebied en die optreden als „vroege gebruikers”, proactieve steun krijgen — bijvoorbeeld door microkredieten toegankelijk te maken voor kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s), burgers, particuliere huishoudens, gemeenschapsinitiatieven en sociale ondernemingen en micro-ondernemingen (14). Een Europees octrooi zou hieraan kunnen bijdragen, mits de kosten van de aanvraag niet buitensporig zijn (15). Wat kmo’s betreft, dienen ook tweedekansmaatregelen te worden besproken om de huidige hoge mate van risicomijdend gedrag in de EU tegen te gaan (16). Beleid moet ook ruimte bieden voor experimenten in heel Europa, met name op het gebied van mobiliteit, afval, energie, landbouw, onderwijs en in de gezondheidszorg. Er kunnen nieuwe markten worden gevonden door bij openbare aanbestedingen de voorkeur te geven aan digitale, koolstofarme, circulaire en milieuvriendelijke diensten die op sociaal inclusieve wijze worden geleverd.

5.1.2.

Regelgeving: Met een regelgevingskader moeten drie doelstellingen worden gerealiseerd. Ten eerste moeten de kosten van externe effecten zo nauwkeurig mogelijk worden bepaald, zodat er bedrijfsmodellen kunnen worden ontwikkeld die bijdragen aan het realiseren van de duurzaamheidsdoelstellingen (17). Ten tweede moeten voorschriften garanderen dat er overal in Europa goed ontwikkelde digitale infrastructuur wordt ingevoerd, ook in alle plattelandsgebieden, en ervoor zorgen dat iedereen hier toegang toe heeft (met inbegrip van slimme warmte, slimme elektriciteitsnetten en elektrische mobiliteitsnetwerken). In juridisch opzicht moeten deze als overheidsdiensten worden behandeld. Ten slotte bestaat het risico op de vorming van monopolies in belangrijke digitale markten, omdat digitalisering met name gunstig is voor platforms. Er is daarom een actief antitrustbeleid nodig (18). Het EESC heeft de Commissie ook aanbevolen na te denken over manieren om Europese platforms zo te promoten dat hun toegevoegde waarde binnen de lokale economieën blijft (19). Een onafhankelijk Europees ratingbureau voor digitale platforms zou een belangrijke rol kunnen spelen bij het in evenwicht houden van de marktpositie van deze platforms. Een dergelijk bureau zou geharmoniseerde bevoegdheden moeten hebben in alle lidstaten, om de governance van platforms op het gebied van mededinging, arbeidsrelaties en belasting te beoordelen (20).

5.1.3.

Sociaal beleid: De veranderingen die het gevolg zijn van decarbonisatie en digitalisering (zie deel 3) vormen een uitdaging voor de socialezekerheidsstelsels, die te maken krijgen met banenverlies en dalende belastinginkomsten. Er moeten dan ook nieuwe benaderingen en modellen worden ontwikkeld om de houdbaarheid van de socialezekerheidsstelsels in de lidstaten te waarborgen, te kunnen inspelen op de verschillende vormen die werk in de toekomst zal aannemen, en steun te bieden aan de werknemers en gemeenschappen in de sectoren en regio’s die door de overgang worden getroffen. In zijn advies over de Europese pijler van sociale rechten heeft het EESC zich gebogen over de toekomst van werk en gepleit voor een coherente Europese werkgelegenheidsstrategie waarin de volgende punten aan de orde komen: investeringen en innovatie, werkgelegenheid en scheppen van kwaliteitsbanen, eerlijke arbeidsvoorwaarden voor iedereen, eerlijke en vlotte transities ondersteund door een actief arbeidsmarktbeleid, en betrokkenheid van alle partijen, met name de sociale partners. Ook moeten publieke investeringen worden ingezet om gemeenschappen, regio’s en werknemers te ondersteunen in sectoren die reeds de gevolgen van deze transitie ondervinden, moet worden vooruitgelopen op de toekomstige herstructurering en de transitie naar een duurzamere economie, en moeten deze worden vergemakkelijkt (21).

5.1.4.

Vrije toegang: Om het potentieel van digitalisering te benutten voor een groene en eerlijke economie, moet er in de economie met name sprake zijn van een algemene openheid die mensen in staat stelt actief deel te nemen aan en te profiteren van de voordelen van technologische vooruitgang (bijv. door digitale gegevens over energie te combineren met gedecentraliseerde opwekking van energie). Het is daarom buitengewoon belangrijk om de barrières voor economische participatie weg te nemen met open markten, open data, open-sourcemodellen en open standaarden. Elk van deze elementen moet worden beschouwd als een richtsnoer voor beleidsprogramma’s in strategische sectoren: energie, vervoer, logistiek en productieprocessen. Het concept van gegevenssoevereiniteit moet worden ontwikkeld en toegepast door middel van Europese wetgeving: Europese burgers moeten het recht hebben om hun eigen gegevens te gebruiken voor persoonlijke doeleinden, te bepalen welke persoonsgegevens mogen worden gebruikt door derden, te beslissen hoe gegevens worden gebruikt, te worden geïnformeerd en volledige controle te hebben over het gebruik van de gegevens, en gegevens te wissen.

5.1.5.

Onderwijs/opleiding: Zowel voor de groene als voor de digitale economie zijn speciale vaardigheden vereist, met name aangezien digitale technologie in de toekomst een belangrijk instrument zal zijn om de Europese economie koolstofarm te maken (zie 3.1.4 en 3.2.3). Opleidingen om de noodzakelijke formele en informele vaardigheden te ontwikkelen, onder meer op gebieden als collaboratief-/gemeenschapswerk en ondernemerschap (22), moeten worden geïntegreerd in het algemene onderwijsbeleid en het beleid voor een leven lang leren. Deze problematiek moet verder worden besproken en bestudeerd. Het wordt aangeraden de structuurfondsen gericht in te zetten om doeltreffende ondersteuning te garanderen voor de aanpak van het huidige gebrek aan groene en digitale vaardigheden, met name in regio’s die al in transitie zijn of in de toekomst de gevolgen van de transitie zullen ondervinden. De middelen in de Europese onderwijsstelsels zullen moeten worden gericht op onderwijs en op de ontwikkeling van vaardigheden op gebieden waar menselijke vaardigheden niet kunnen worden vervangen door AI-systemen of waar mensen nodig zijn om deze systemen aan te vullen (denk aan taken waarbij menselijke interactie voorop staat of waarbij mensen en machines samenwerken, en taken waarvan we willen dat mensen die blijven doen) (23).

5.1.6.

Onderzoek: Een digitale, groene en eerlijke economie zal de benchmark zijn voor toekomstbestendige economische modellen. Met een doelgericht onderzoeksbeleid, dat is gebaseerd op een analyse van de ecologische en maatschappelijke impact van innovaties — met name digitale innovaties — kan een dergelijke economie worden gerealiseerd. In deze context moeten er O&O-fondsen beschikbaar zijn voor innovatoren die nieuwe digitale technologieën en diensten ontwikkelen die een oplossing bieden voor uitdagingen op milieu- en maatschappelijk gebied. Er moet een netwerk van incubators worden ontwikkeld om hen te ondersteunen.

5.2.1.

Innovatie: Participatie is een kernelement van democratie. Verkiezingen en vertegenwoordiging zijn één manier om participatie vorm te geven, maar er zijn nieuwe, innovatieve benaderingen nodig om participatie te organiseren, onder meer door middel van e-participatie. Het is belangrijk om traditionele beleidsvorming open te stellen voor niet-hiërarchische, sociaal fluïde en minder formele vormen van politieke activiteit en om door het maatschappelijk middenveld gedreven en bottom-upinitiatieven te bevorderen.

5.2.2.

Bestuur: Om de veranderingen te kunnen realiseren, zijn transparante en vrij toegankelijke dialogen tussen verschillende belanghebbenden nodig voor alle EU-wetgevingsprocessen op EU- en op lokaal niveau. „Het maatschappelijk middenveld” mag niet worden beperkt tot het georganiseerde maatschappelijk middenveld, maar moet alle burgers omvatten. Met name voor klimaatactie en de bescherming van hulpbronnen zijn nieuwe allianties belangrijk (24). Om de participatieve democratie te versterken, moet het bijna-monopolie van de Europese Commissie met betrekking tot het recht om wetgevingsinitiatieven in te dienen, worden afgeschaft. Er moeten meer initiatieven van het Europees Parlement voor in de plaats komen, in combinatie met bottom-upwetgevingsinitiatieven, bijvoorbeeld door de technische, juridische en bureaucratische obstakels bij het Europees burgerinitiatief weg te nemen (25).

5.2.3.

Vrije toegang: Crowdsourcing-methoden voor alle EU-wetgeving zijn een passende manier om structurele barrières weg te nemen die het moeilijk maken voor burgers om deel te nemen aan het besluitvormingsproces in de EU. Bij het ontwerp van deze benadering moet bijzondere aandacht worden besteed aan toegankelijkheid, inclusiviteit en toerekenbaarheid. Vrije toegang tot beleid en politiek kan verder worden vergroot door de gebruiksvriendelijke en onlinepublicatie van alle EU-activiteiten en -informatie.

5.2.4.

Opleiding/onderwijs: Programma’s om de mondigheid van de burger te vergroten, zijn nodig om oververtegenwoordiging van de middenklasse te voorkomen (zie 3.4.6). Dergelijke programma’s moeten zo worden ontworpen dat het deel van de bevolking dat normaliter niet geneigd is een actieve rol te spelen in de politiek, economie en samenleving, hierbij wordt betrokken. In het gewone onderwijs moet de nadruk worden gelegd op het bewustzijn omtrent en de mogelijkheden voor participatie als een elementair beginsel van de democratie. Er moet op worden gewezen dat actieve deelname aan het proces van het scheppen van politieke wil zowel de samenleving als de individuele burger ten goede komt, aangezien in dit proces rekening wordt gehouden met de belangen en standpunten van de individuele burger. Er zijn meer financiële middelen nodig voor organisaties van het maatschappelijk middenveld die zich richten op deze weinig betrokken delen van de bevolking en die duurzaamheidsdoelstellingen nastreven.

5.2.5.

Onderzoek: De sociale wetenschap moet zich meer bezighouden met alternatieve democratische praktijken. Een voorbeeld hiervan is de mogelijke toepassing van de methodologie van prototypen in de politiek. Met deze benadering kunnen beleidsoplossingen sneller worden ontworpen, vervolgens worden toegepast in een „testmarkt” en kunnen de effecten ervan hierna snel worden beoordeeld op basis van de feedback van burgers en andere relevante belanghebbenden. Deze effectbeoordeling zal vervolgens als basis dienen om de nodige veranderingen aan te brengen in beleidsoplossingen voordat deze worden geïmplementeerd.

5.2.6.

In meer algemene termen is er verder onderzoek nodig naar de manier waarop de relatie tussen (wetenschappelijke) expertise en beleidsvorming kan worden herzien en hoe de integratie van volledig transparante, onafhankelijke expertise in beleidsvorming kan worden gecombineerd met de noodzaak om de burgerparticipatie te versterken.

5.3.1.

Innovatie: Voor een digitale, groene en eerlijke economie zijn enorme investeringen nodig in zowel particuliere voorzieningen (bijv. installaties voor hernieuwbare energie of laadstations voor elektrische voertuigen) als publieke infrastructuur (bijv. de digitalisering van elektriciteits- en mobiliteitssystemen). De financiële sector moet derhalve een centrale rol spelen om deze innovaties mogelijk te maken. Financiële middelen, met inbegrip van publieke middelen, moeten worden ingezet voor investeringen die duurzame transformatie ondersteunen. Om klimaat- en energiedoelstellingen te realiseren, is een stabiel en voorspelbaar investeringsklimaat nodig en moet met behulp van innovatieve financiële instrumenten de particuliere financiering worden gestimuleerd voor investeringen die anders niet zouden plaatsvinden (26)  (27).

5.3.2.

Regelgeving: Beleid moet erop zijn gericht een duurzamer particulier financieel stelsel te creëren door duurzaamheidsfactoren mee te nemen bij de beoordeling van financieel risico, de verantwoordelijkheden van financiële instellingen uit te breiden naar de niet-financiële gevolgen van investeringsbeslissingen, en de transparantie omtrent de ecologische en maatschappelijke gevolgen van investeringsbeslissingen te vergroten (28). Het beleid moet investeerders ook aanmoedigen om vrijwillig te investeren in projecten die voldoen aan duurzaamheidsbeginselen. Het is essentieel om de banknormen te vergroenen en zo de aandacht van particuliere investeerders te verleggen van conventionele investeringen naar koolstofarme, klimaatbestendige investeringen. Centrale banken moeten de toewijzing van kapitaal kunnen sturen door middel van monetair en micro- en macroprudentieel beleid, met inbegrip van duurzaamheidsnormen.

5.3.3.

Sociaal beleid: Huishoudens zullen als gevolg van de digitalisering en het koolstofarm maken van de economie onder druk komen te staan. Er zijn daarom fundamentele fiscale hervormingen nodig om het besteedbare inkomen van huishoudens te verhogen en deze doelstelling te combineren met de vereisten om de economie koolstofarm te maken. Het EESC roept op tot de invoering van een belastingstelsel dat is gebaseerd op het internaliseren van milieukosten en waarin de extra inkomsten worden gebruikt om de belastingdruk op arbeid te verminderen. Het verschuiven van de belasting van arbeid naar het gebruik van hulpbronnen helpt marktfalen recht te trekken, schept nieuwe duurzame lokale banen, zorgt ervoor dat huishoudens een hoger besteedbaar inkomen hebben en stimuleert eco-innovatieve investeringen (29).

5.3.4.

Onderzoek: Over de impact van digitalisering en het verminderde verbruik van fossiele brandstoffen op de publieke financiën (fiscale erosie) is tot nu toe nog weinig bekend. Onderzoek hierover moet worden toegespitst op deze aspecten en op de algemene bijdrage die een strategisch financieringsbeleid kan leveren aan duurzame ontwikkeling.

5.4.1.

Innovatie en kansen voor bedrijven: Gezien de mondiale dimensie van de drie grote vraagstukken zal het niet voldoende zijn om Europa duurzamer te maken door middel van een duidelijk innovatiebeleid. Europa moet samen met zijn handelspartners innovatieconcepten ontwikkelen die kunnen worden overgedragen naar andere regio’s in de wereld. Handel kan hierbij helpen zolang duurzaamheidsaspecten centrale criteria vormen van het internationale handelsbeleid, met inbegrip van multilaterale en bilaterale handelsverdragen. Er moet een speciale rol worden toegekend aan de Wereldhandelsorganisatie (WTO), die meer rekening moet houden met internationaal milieubeleid, zoals de Overeenkomst van Parijs of de biodiversiteitsdoelstellingen van Aichi. Zodra de respectieve normen zijn ingevoerd, kunnen Europese bedrijven, burgers, gemeenschapsinitiatieven, gemeenten en regio’s belangrijke innovaties (producten en diensten) ontwikkelen die kunnen worden geëxporteerd in reactie op de noodzaak om economieën koolstofarm te maken, door gebruik te maken van de kansen die de megatrend van digitalisering biedt. Deze innovaties hebben het potentieel om een exportsucces te worden. Bovendien moet de Europese Commissie samenwerken met de WTO en haar belangrijkste partners om via handelsverdragen de prijsbepaling van CO2 en eventuele andere externe effecten die duurzame innovatie schaden, op te drijven.

5.4.2.

Regelgeving: Een van de bronnen van de steeds groter wordende ecologische voetafdruk van onze economieën is de toenemende afstand tussen de plaatsen van productie, transformatie, consumptie en, in sommige gevallen, afvoer/terugwinning van producten. Om internationale handel verenigbaar te maken met duurzame ontwikkeling, is een slimme regelgevende benadering van liberalisering nodig die rekening houdt met lokale, kleinschalige productiesystemen en deze versterkt. De bevordering en ondersteuning van beleid inzake de circulaire economie dient erop gericht te zijn om kleine, lokale, duurzame en schone systemen tot stand te brengen. Voor specifieke industriële activiteiten kan de omvang van een dergelijk circuit behoorlijk groot zijn (30). Met regelgeving in de vorm van bilaterale en multilaterale handelsverdragen moet een oplossing worden geboden voor dit probleem.

5.4.3.

De EU moet er bij de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds op aandringen dat zij een belangrijke rol spelen bij het bevorderen van hervormingen van fiscale en financiële stelsels, zodat er een omgeving tot stand wordt gebracht waarbinnen ontwikkelingslanden hun eigen middelen beter kunnen mobiliseren. Hiervoor moeten binnenlandse belastinghervormingen worden doorgevoerd, maar moet de internationale gemeenschap ook worden gemobiliseerd om belastingontduiking, witwassen en illegale kapitaalstromen die tot gevolg hebben dat er meer geld uit de ontwikkelingslanden stroomt dan erheen vloeit in de vorm van officiële ontwikkelingshulp, te bestrijden. Om preciezer te zijn, moet de Europese Commissie de Agenda 2030, gevoed door de 17 duurzameontwikkelingsdoelstellingen, als kader gebruiken voor al het externe beleid en alle externe programma’s die door de EU worden gefinancierd (31).

5.4.4.

Sociaal beleid: Een van de wegen om de doelstellingen inzake duurzame ontwikkeling ten uitvoer te leggen en een progressief handelsbeleid te bevorderen dat iedereen ten goede komt, is via multistakeholdersbenaderingen inzake verantwoord ondernemerschap. Bedrijven, ngo’s, vakbonden en overheden bepalen dan samen hoe in de praktijk invulling kan worden gegeven aan de verantwoordelijkheid om mensenrechten te respecteren. Er is toenemende bezorgdheid over mensenrechtenschendingen in toeleveringsketens, met name met betrekking tot „conflictmineralen” zoals kobalt dat wordt gebruikt om de oplaadbare batterijen in mobiele telefoons, laptops, elektrische voertuigen, vliegtuigen en elektrische werktuigen te maken. Gezien de verbintenis inzake de overgang naar een koolstofarme economie, de voortschrijdende digitalisering en de complexiteit van verantwoord ondernemerschap in internationale toeleveringsketens is samenwerking tussen meerdere belanghebbenden van cruciaal belang. Het EESC is dan ook blij te kunnen bijdragen aan het geslaagde initiatief van de Nederlandse regering om meer bekendheid te geven aan de manier waarop multistakeholderacties kunnen leiden tot een beter begrip van zinvol verantwoord ondernemerschap, met name in complexe toeleveringsketens waarbij sprake is van kinder- of slavenarbeid of gevaarlijke arbeidsomstandigheden.

5.4.5.

Vrije toegang: Nieuwe handelsverdragen moeten worden gebaseerd op goedkeuring die is verkregen via nieuwe democratische processen, met een grotere participatie van burgers in de gezamenlijke besluitvorming. De hoofdstukken handel en duurzame ontwikkeling in de bestaande EU-handelsverdragen functioneren niet naar behoren. Ten eerste moeten in deze hoofdstukken mondiale multilaterale overeenkomsten worden opgenomen (Agenda 2030 en Overeenkomst van Parijs). Ten tweede moeten de mechanismen voor monitoring door het maatschappelijk middenveld worden versterkt en moet een analyse vanuit het perspectief van het maatschappelijk middenveld worden opgenomen. Ten derde moeten de handhavingsmechanismen ook van toepassing zijn op de hoofdstukken handel en duurzame ontwikkeling zelf (32).

5.4.6.

Onderzoek: Er is meer empirisch bewijs nodig om de impact te beoordelen van de snelle opkomst van nieuwe vormen van consumptie en productie in internationale handel die zich progressief uitbreiden naar transnationale diensten, met name met betrekking tot hun impact op transnationale belastingheffing. Dit moet de basis vormen voor een besluit over de vraag of deze in de algemene WTO-regels moeten worden opgenomen of deel moeten gaan uitmaken van bilaterale en regionale overeenkomsten, zoals is gebeurd met de agenda voor waardig werk.

5.4.7.

Wij herinneren de Commissie aan onze eerdere aanbeveling om een volledige effectbeoordeling op te stellen over de te verwachten gevolgen van de uitvoering van de SDG’s en de Overeenkomst van Parijs voor het EU-handelsbeleid.

6.1.

In deel 5 hebben we een aantal terreinen geïdentificeerd waar beleidsmaatregelen nodig zijn om een duurzamer Europa te creëren in een sociaaleconomische context die radicaal aan het veranderen is. Er kunnen vier criteria worden vastgesteld voor de Europese duurzaamheidsstrategie. De strategie moet de volgende kenmerken hebben:

Deze vier criteria worden hieronder verder toegelicht.

6.2.1.

Strategisch denken betekent het ontwikkelen van perspectieven voor de lange termijn op basis van de visie van „het Europa dat we willen” die wordt beschreven in deel 4, en het pad uitstippelen dat Europa moet volgen om deze visie in de praktijk te brengen. Het zal tot drie decennia duren voordat de sociale veranderingen die voortvloeien uit de mondiale problemen en de megatrend van digitalisering die in deel 3 worden beschreven, volledig duidelijk zijn. Bij veel relevante beslissingen, met inbegrip van investeringsbeslissingen, duurt het even voordat de effecten zichtbaar zijn. Daarom lijkt drie decennia een passend tijdsbestek voor Europa’s duurzaamheidsstrategie. De relevante doelstellingen en overeenkomstige beleidsmaatregelen moeten worden geprojecteerd op basis van dat tijdsbestek (33). Deze backcasting-benadering zou betekenen dat het referentiepunt wordt gezien als het meest gunstige scenario voor 2050 en dat alle stappen die moeten worden genomen om deze meest gunstige resultaten te realiseren, van dit scenario moeten worden afgeleid. Een benadering waarbij de nadruk ligt op het meest gunstige scenario, maakt de ontwikkeling van een positief verhaal mogelijk. De omschakeling van een economie waarin intensief gebruik wordt gemaakt van koolstof en natuurlijke hulpbronnen en van een twintigste-eeuwse, sterk gecentraliseerde maatschappij, moet niet als negatief worden opgevat of als het einde van de vooruitgang, maar als een nieuwe, positieve periode die aantrekkelijke kansen biedt voor alle burgers.

6.3.1.

De langetermijnfocus van de duurzaamheidsstrategie houdt niet in dat er geen beleidsmaatregelen voor de korte termijn moeten worden genomen. Een centraal element van de duurzaamheidsstrategie moet zijn om de reeks beleidsmaatregelen te ontwikkelen die nodig zijn om de geformuleerde doelstellingen in 2050 te behalen, te beginnen met politieke programma’s die op de lange termijn resultaten opleveren, beleidsplannen met effecten op de middellange termijn en specifieke maatregelen die op de korte termijn zijn gericht. Om de hoogst mogelijke mate van effectiviteit te kunnen bereiken, moet de hiërarchie tussen beleidsprogramma’s, beleidsplannen en beleidsmaatregelen duidelijk worden bepaald. Bij eerdere benaderingen van duurzaamheid, met name die welke werden ontwikkeld in het kader van de Lissabonstrategie en de Europa 2020-strategie, waren de specifieke beleidsmaatregelen niet helder genoeg. In dit opzicht moet de Göteborgstrategie voor duurzame ontwikkeling (34) als referentie voor de Europese duurzaamheidsstrategie worden genomen, aangezien de nadruk in dit document duidelijk op beleidsmaatregelen ligt, zoals ook in de mededeling van de Commissie over een actieplatform (35) weer het geval was.

6.4.1.

Wanneer het aankomt op het realiseren van de beleidsbenaderingen die in deel 5 worden besproken en op het uitvoeren van de verschillende beleidsmaatregelen die in deel 5 worden beschreven, mag één ding absoluut niet worden vergeten: de nauwe verbondenheid van de drie mondiale problemen en de megatrend van digitalisering. Een succesvolle strategie moet daarom horizontaal geïntegreerd zijn en alle zes beleidsterreinen omvatten; hokjesdenken is in dit verband uit den boze. Een dergelijke overkoepelende langetermijnstrategie kan als opvolger fungeren van de huidige Europa 2020-strategie, door de tenuitvoerlegging van de 17 universele duurzameontwikkelingsdoelstellingen te combineren met de werkprioriteiten van de Europese Commissie en zo een sterke betrokkenheid te tonen bij de Klimaatovereenkomst van Parijs (36).

6.4.2.

Een geslaagd duurzaamheidsbeleid moet ook verticaal geïntegreerd zijn. Voor duurzame ontwikkeling is ondersteuning nodig op alle relevante beleidsniveaus (lokaal, regionaal, nationaal, Europees en internationaal). Het is daarom noodzakelijk om duidelijk te bepalen op welke beleidsniveaus de relevante stappen die in het strategisch kader worden geformuleerd, moeten worden genomen. Het EESC beveelt dan ook aan om naast de strategie een kader op te zetten voor beheer en coördinatie om de samenhang te waarborgen tussen gecentraliseerde en gedecentraliseerde maatregelen, en om maatschappelijke organisaties op nationaal en regionaal niveau erbij te betrekken. Het Europees Semester moet verder worden ontwikkeld om er een mechanisme in op te nemen voor de verticale coördinatie van de tenuitvoerlegging van de doelstellingen inzake duurzame ontwikkeling.

6.5.1.

Voor duurzame ontwikkeling is politieke aansturing nodig. Op basis van de meetbare doelstellingen die zijn geprojecteerd voor 2050 (zie 6.2), moeten tussentijdse doelstellingen worden geformuleerd die als mijlpaal fungeren. Een doorlopende evaluatie is vereist om te controleren of de reeks heldere beleidsmaatregelen (zie 6.3) tot de gewenste resultaten leidt. Mochten de resultaten niet in lijn zijn met de doelstellingen en streefwaarden, dan moeten de beleidsmaatregelen onmiddellijk worden bijgeschaafd.

6.5.2.

Om de vorderingen te beoordelen ten opzichte van het strategisch langetermijnkader en de gunstigste scenario’s voor 2050, is een brede scorekaart nodig die een afspiegeling vormt van de multisectorale benadering die in dit advies wordt beschreven. Deze scorekaart moet indicatoren bevatten van alle zes beleidsterreinen om de onderlinge samenhang tussen de drie mondiale problemen en de megatrend van digitalisering, zoals beschreven in deel 2, te weerspiegelen. Een daadwerkelijk strategische benadering van duurzaamheid zal alleen mogelijk zijn indien de buitengewoon analytische taak van het formuleren van de juiste indicatoren wordt uitgevoerd en deze indicatoren worden opgenomen in een „holistische scorekaart”. De verticale en horizontale coördinatie van duurzaamheidsbeleid (zie 6.4) moet ook worden gewaarborgd. Voor deze drie taken (toezicht en evaluatie, bijschaven van beleidsmaatregelen en coördinatie van horizontale en verticale integratie) zijn administratieve organen nodig die ter verantwoording kunnen worden geroepen. Een mogelijke oplossing zou zijn om een directoraat-generaal op EU-niveau en vergelijkbare organen op nationaal niveau te hebben.

6.5.3.

Het EESC erkent ook dat in een wereld die snel verandert, de behoefte bestaat om gemeenschappen te evalueren op basis van andere indicatoren dan economische groei. Het EESC heeft daarom voorgesteld een nieuwe benchmark te gebruiken: „de vooruitgang van de samenleving”. Deze maatstaf houdt bij de beoordeling van de vooruitgang van gemeenschappen rekening met andere factoren dan economische groei. De vooruitgang van de samenleving moet worden gezien als een benchmark die een aanvulling vormt op economische groei en een breder beeld schetst van de situatie binnen een gemeenschap (37).

2.3.2018   

NL

Publicatieblad van de Europese Unie

C 81/57

Rapporteur:

Anne CHASSAGNETTE

Corapporteur:

Carlos TRIAS PINTÓ

1.1.

Het economische model op basis van het stelsel „ontginnen, produceren, consumeren, weggooien” wordt in vraag gesteld door de toename van economische, sociale en ecologische uitdagingen waarmee Europa wordt geconfronteerd.

1.2.

We worden geconfronteerd met het ontstaan van een hybride economie, waarin de traditionele marktstructuur concurrentie krijgt van talloze nieuwe modellen, die de relaties tussen producenten, distributeurs en consumenten grondig wijzigen.

1.3.

Sommige van deze nieuwe modellen, zoals de functionele economie, de deeleconomie of verantwoorde financiering, streven ernaar of claimen ernaar te streven om zich niet alleen te richten op economische rentabiliteit, maar ook een antwoord te bieden op andere vraagstukken die bepalend zijn voor de mens en de planeet en die van doorslaggevend belang zijn voor duurzame ontwikkeling, zoals:

1.4.

Door deze baanbrekende concepten te steunen kan de Europese Unie (EU) zich opwerpen als leider van innovatieve economische modellen, die de begrippen economische welvaart, hoogwaardige sociale bescherming en ecologische duurzaamheid onlosmakelijk met elkaar verbinden en de introductie van een „Europees merk” mogelijk maken. De EU moet wat dit betreft dan ook ambitie tonen.

1.5.

Om die redenen doet het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) in dit advies de volgende 10 aanbevelingen:

1.5.1.

Binnen de EU zorgen voor een betere coördinatie van de werkzaamheden met betrekking tot de duurzame economie door hiervoor een permanente structuur op te richten. Aan deze structuur zouden middelen voor evaluatie en communicatie moeten worden toegekend, zodat men de ontwikkeling van de nieuwe economische modellen met een potentieel voor duurzame ontwikkeling en de uitvoering van de aanbevelingen uit dit document kan volgen. Een dergelijke structuur zou de dialoog tussen de verschillende betrokken partijen op Europese schaal ten goede komen. Het EESC zou hieraan kunnen bijdragen door een waarnemingspost voor de nieuwe economie op te richten, zoals reeds in meerdere adviezen is aanbevolen.

1.5.2.

1.5.3.

Er moet worden nagegaan of de nieuwe modellen wel beantwoorden aan de duurzaamheidscriteria. Achter de concepten van de nieuwe duurzame economie ontwikkelen sommige actoren modellen waarvan niet noodzakelijk alle aspecten duurzaam zijn. De Europese Commissie moet niet alleen rekening houden met de mogelijkheden, maar ook met de potentiële risico’s en consequenties van nieuwe economische modellen, vooral op het gebied van sociale kwesties, arbeidswetgeving en oneerlijke belastingconcurrentie.

1.5.4.

De EU moet scholing, opleiding en voorlichting aanmoedigen en ondersteunen om de kennis over de nieuwe duurzame economische modellen en de rol van duurzame financiering bij alle actoren te verbeteren. De verenigbaarheid en de eventuele spanningen en compromissen tussen de uitdagingen in verband met duurzaamheid enerzijds en economische rentabiliteit anderzijds moeten onder de aandacht worden gebracht.

1.5.5.

De Commissie moet de privéinitiatieven die gericht zijn op de uitwisseling van goede werkwijzen en ervaringen tussen de innovatoren analyseren en aanvullen (zonder ze over te nemen), via netwerken, internetplatformen, conferenties enz. Het EESC ondersteunt dergelijke initiatieven al door samen met de Commissie een nieuw platform voor de circulaire economie te beheren.

1.5.6.

De overheden van de EU moeten ervoor zorgen dat de drijvende krachten achter nieuwe, werkelijk duurzame economische modellen toegang hebben tot financiering in zowel de eerste ontwikkelingsfasen als daarna. Er zijn tools en definities nodig om hen bevoorrechte toegang tot overheidsfinanciering te geven en/of om financiering door sociaal verantwoordelijke investeerders te vergemakkelijken.

1.5.7.

De Commissie moet het uittesten van nieuwe modellen aanmoedigen met een fonds voor de financiering van innovatie, dat bestemd is voor duurzame modellen en openstaat voor publiek-private partnerschappen. In dit verband beveelt het EESC de uitvoering aan van proefprojecten die gedeelde waarde kunnen genereren en de netwerken van de nieuwe economie kunnen samenbrengen.

1.5.8.

De Europese autoriteiten moeten de actoren die de drijvende kracht vormen achter de nieuwe economische modellen, integreren in het bestaande sectorale beleid van de EU, zodat ze meer zichtbaarheid krijgen en er een „hefboomeffect” ontstaat dat gunstig is voor hun ontwikkeling. Zo zou er in het kader van het mobiliteitspakket, waaraan momenteel wordt gewerkt, kunnen worden nagedacht over ondersteuning van de nieuwe modellen voor carpoolen/autodelen ter aanvulling van het openbaarvervoersaanbod.

1.5.9.

1.5.10.

De wijze van functioneren van de financiële sector moet worden herzien om die duurzaam te maken, en het begrip risico moet opnieuw worden gedefinieerd om daarin rekening te houden met de langetermijnvraagstukken op milieu-, sociaal en governancegebied op zowel micro- als macroniveau. Alle actoren van de financiële waardeketen (consumenten, banken, investeerders, regelgevers, overheden) moeten daaraan meewerken. Hierdoor kunnen investeringen en leningen beter worden afgestemd op de verwachtingen van verantwoordelijke consumenten. Het EESC stelt voor een platform („hub”) op te richten dat consumenten objectieve informatie kan verstrekken om hen wegwijs te maken in deze onderwerpen.

2.

2.1.

De duurzaamheid van ons economisch model — dat wil zeggen het vermogen om te voldoen aan de behoeften van de huidige generaties zonder de toekomstige generaties in de kou te laten staan — is steeds meer onderwerp van discussie (2).

2.2.

Op economisch vlak is de massale werkloosheid die in bepaalde landen blijft bestaan een afspiegeling van de problemen die delen van de bevolking ondervinden om toegang te krijgen tot een snel evoluerende arbeidsmarkt. De daling van de koopkracht en de zwakke groei van sommige ontwikkelde landen doen vragen rijzen over de doelen die ons economische model zou moeten nastreven.

2.3.

Op sociaal vlak wordt de billijke verdeling van de (economische en natuurlijke) hulpbronnen in vraag gesteld door de toenemende ongelijkheid. Omdat een deel van de maatschappij niet kan profiteren van de groei, moeten we onze governancemodellen herzien om een meer inclusief en participatief economisch model in te voeren.

2.4.

Op ecologisch vlak wordt onze afhankelijkheid van brandstoffen die CO2-uitstoot veroorzaken in vraag gesteld door de risico’s die verbonden zijn aan de klimaatverandering. De lineariteit van onze productie- en consumptiesystemen leidt tot uitputting van de natuurlijke hulpbronnen en achteruitgang van de biodiversiteit. De vervuiling door onze economische activiteiten heeft invloed op het milieu en het welzijn van de burgers.

2.5.

2.5.1.

Deze nieuwe modellen, die gebruik kunnen maken van de nieuwe technologieën en met name de digitale technologie, veranderen de relaties tussen producenten, distributeurs en consumenten, die soms „prosumenten” worden, grondig. Ze werpen bepaalde traditionele begrippen omver, zoals werknemerschap, in de plaats waarvan ze flexibelere en gedeelde arbeidsvormen aanbieden. Hoewel deze modellen als „nieuw” worden bestempeld, kunnen ze in feite een andere invulling geven aan oude praktijken.

2.5.2.

In dit advies wordt de aandacht gevestigd op alle nieuwe duurzame economische modellen, die nog steeds gericht zijn op economische rentabiliteit maar daarnaast ook een antwoord willen bieden — of claimen dit te willen doen — op minstens een van de andere pijlers van duurzame ontwikkeling:

2.5.3.

Innovatieve bedrijven die nieuwe economische modellen voorstellen die geacht worden duurzamer te zijn, verenigen zich achter talloze concepten zoals circulaire economie, functionele economie, deeleconomie, economie van het algemeen goed, verantwoorde financiering. Zij verrijken een ouder, gestructureerd ecosysteem van ondernemers — de sociale economie — waarin governance en maatschappelijk en ecologisch nut centraal staan. De sociale economie kan niet worden beschouwd als een „nieuw” duurzaam economisch model, maar ze wordt toch nieuw leven ingeblazen onder impuls van deze innovatoren. Al beogen deze nieuwe modellen niet altijd dezelfde doelstellingen (sommige zijn toegespitst op ecologische aspecten, andere op maatschappelijke aspecten), toch zijn ze gericht op producties met meerdere waarden (economische, sociale, ecologische); daarom mogen ze niet allemaal op dezelfde manier worden benaderd.

2.6.

Aanvoerder worden van een duurzaam economisch model is een kans die de EU moet grijpen. Het Europese economische model moet zichzelf steeds opnieuw blijven uitvinden om rekening te houden met langetermijndoelstellingen en de begrippen economische welvaart en duurzaamheid onlosmakelijk met elkaar te verbinden.

2.6.1.

In Europa worden de consumenten alsmaar gevoeliger voor de maatschappelijke en ecologische impact van hun consumptie. De opkomst van de „prosument”, met name op het gebied van hernieuwbare energie, geeft een nieuwe invulling aan de relaties in de waardeketen en tussen de producenten, distributeurs en consumenten. Dat is ook te zien bij de economische actoren zelf. Zo is het begrip risico in de financiële sector uitgebreid zodat met name bij de beoordeling van activa ook rekening wordt gehouden met „niet-financiële” criteria. Aldus willen sommige activabeheerders een tendens op gang brengen om bedrijven aan te moedigen — naast hun wettelijke verplichtingen — informatie te geven over bepaalde aspecten van maatschappelijke en ecologische verantwoordelijkheid. Deze dynamiek, die nu nog in zijn kinderschoenen staat, moet worden voortgezet en versterkt op basis van een reële verantwoordelijkheid (3). Een duurzame financiële sector ontwikkelen is het beste middel om het Europese financiële systeem te heroriënteren van een logica van stabilisering op de korte termijn naar een logica van impact op de lange termijn.

2.6.2.

Leider worden van zo’n nieuwe economie kan Europa heel wat voordelen opleveren.

2.6.3.

De EU kan via de nieuwe modellen oplossingen vinden voor concrete problemen. Autodelen, een nieuwe vervoerswijze, kan zorgen voor een inclusievere en meer ecologische mobiliteit. De ondernemingsmodellen die gericht zijn op het opnieuw inschakelen van mensen die moeilijkheden hebben, verbeteren de toegang tot de arbeidsmarkt voor een deel van de bevolking.

2.6.4.

2.6.5.

De EU beschikt over de middelen om op die gebieden „Europese kampioenen” te creëren. Voor bepaalde bedrijven wordt — of vormt — de combinatie van economische rentabiliteit en duurzaamheidscriteria binnen hun model een groot comparatief voordeel wanneer ze nieuwe markten aanboren.

2.6.6.

Door het begrip duurzaamheid tot de kern van de modernisering van haar economie te maken en hoog op de beleidsagenda te zetten, kan de EU, na de schok van de brexit, de lidstaten opnieuw warm maken voor een verbindend project en de mens opnieuw centraal stellen in het Europese project.

3.

De opkomst van de nieuwe modellen, die de belofte van duurzaamheid in zich dragen, is weliswaar een echte kans voor de EU, toch moet Europa die „toevloed” goed begrijpen, zodat zij de drijvende krachten achter die verandering kan identificeren en aanmoedigen.

3.1.

In een functionele economie bijvoorbeeld wordt het begrip verkoop van het goed vervangen door de verkoop van het gebruik van het goed. De individuele consument koopt niet langer een voertuig, maar een mobiliteitsdienst via een dienstverlener. Op het gebied van duurzaamheid biedt de verschuiving van bezit naar gebruik de volgende voordelen: de leveranciers worden aangemoedigd om de producten optimaal te onderhouden, de levensduur ervan te verlengen, ze ecologisch te ontwerpen en ze te recyclen; het gebruik van eenzelfde goed wordt verdeeld onder verschillende consumenten, zodat de al geproduceerde goederen, die soms onderbenut werden, intensiever worden gebruikt; de prijzen voor de toegang tot die goederen ligt lager dan de prijzen voor de aankoop ervan.

3.2.

De definitie van het begrip deeleconomie ligt nog niet helemaal vast (4). In het algemeen gaat het om ondernemers die digitale platformen ontwerpen, zodat privépersonen goederen of diensten kunnen uitwisselen: carpoolen, verhuur van auto’s, tweedehandsaankoop, lening, schenking enz. Die definitie is echter omstreden, volgens sommigen vallen ook de systemen voor uitwisseling tussen privépersonen zonder digitale platformen hieronder, anderen vinden dan weer dat ook bedrijven die goederen verhuren en er eigenaar van blijven hieronder vallen, nog anderen vinden dat elk initiatief van een bedrijf, met een winstoogmerk, niet hieronder mag vallen.

3.3.

De circulaire economie op haar beurt is er gekomen als tegenhanger van het lineaire model (5). Die economie berust op het creëren van kringlopen van positieve waarde, waardoor producten of stoffen aan het einde van hun levensduur opnieuw in de productiekringloop worden gebracht. In een ideale circulaire economie worden de goederen op een milieuvriendelijke manier ontworpen, er worden hernieuwbare of recyclebare grondstoffen of afval uit andere sectoren gebruikt, de producten worden hergebruikt, hersteld, „geüpgraded” en ten slotte gerecycled. De voordelen van een circulaire economie zijn de volgende: vermindering van de risico’s, kostenverlaging, toegevoegde waarde, loyaliteit van consumenten en motivering van werknemers.

3.4.

De nieuwe zogenaamd duurzame economische modellen passen niet allemaal binnen de drie hierboven genoemde begrippen. Maar dit toont wel aan dat bepaalde begrippen die worden gebruikt om de nieuwe economische modellen te beschrijven nogal vaag zijn, in het licht van de debatten over de contouren van de deeleconomie. Sommige begrippen overlappen elkaar ook: de functionele economie en de deeleconomie kunnen bijvoorbeeld worden beschouwd als onderdelen van de circulaire economie.

3.5.

Verder moet de diversiteit worden benadrukt van de ondernemers die deze nieuwe economische modellen ontwikkelen: het zijn zowel grote bedrijven die willen vernieuwen als start-ups die streven naar exponentiële groei, sociale ondernemingen die een onderdeel kunnen vormen van de sociale economie, vrijwilligersorganisaties en burgerinitiatieven.

3.6.

Hoewel sommige ondernemers tegelijkertijd streven naar economische rentabiliteit en een antwoord willen bieden op milieu-, sociale en governancevraagstukken, waarbij ze duurzaamheid centraal stellen en de impact van hun activiteiten evalueren om die te verbeteren, delen anderen deze „duurzaamheidsintentie” niet. Zij streven vooral naar rentabiliteit en denken dat hun economisch model positieve externe effecten heeft op de maatschappij, zonder dat zij die verifiëren en proberen te verbeteren.

3.7.

De nieuwe modellen zijn dus niet noodzakelijk duurzaam op alle vlakken. Bedrijven die economische modellen ontwikkelen op basis van de circulaire economie hebben bijvoorbeeld de neiging om milieukwesties centraal te stellen en zo veel mogelijk op hulpbronnen te besparen. Maar om het systeem ook op maatschappelijk niveau duurzaam te maken, moet de circulaire optie betaalbaar en toegankelijk blijven voor de consument. Hoewel de gecreëerde productiekringlopen lokaal kunnen zijn — zodat lokale hulpbronnen worden gebruikt en er lokaal banen worden gecreëerd — is het toch niet uitgesloten dat de gebruikte hulpbronnen, zoals gerecycled materiaal, over lange afstanden worden vervoerd. Bij een deeleconomie daarentegen kan de belangrijkste doelstelling zijn de gebruikers een betere toegang te geven tot een goed, zonder dat daaraan een milieuvereiste gekoppeld wordt.

3.8.

We mogen overigens niet vergeten dat bij de werkelijke effecten van de nieuwe zogenaamd duurzame economische modellen vraagtekens moeten worden geplaatst. Zo blijven de milieuvoordelen van de platforms van de deeleconomie omstreden. De milieubalans van platformen om toegang te krijgen tot goederen van andere privépersonen, zodat men dat goed zelf niet nieuw hoeft te kopen, is vaak ingewikkelder dan het lijkt (6). Carpooling over lange afstand bijvoorbeeld concurreert eerder met de trein dan met het individuele gebruik van een auto. Anderzijds, personen die goederen van andere privépersonen verwerven, doen dat niet om zelf minder nieuwe goederen te hoeven kopen maar om meer te consumeren. Meer algemeen biedt de omschakeling van bezit naar gebruik onvoldoende garantie op een verkleining van de ecologische consumptievoetafdruk en op een verlaging van de kosten voor de gebruiker. Zo willen bedrijven die verhuur van smartphones aanbieden in plaats van verkoop hun gebruikers de producten sneller laten vervangen en zetten ze niet noodzakelijk een systeem voor recycling of hergebruik op.

3.9.

Ten slotte moeten we opmerken dat de deeleconomie belangrijke vragen doet rijzen op het gebied van monopolisering, bescherming van gegevens, arbeidsrecht, belastingheffing op de transacties of concurrentie met de traditionele economische modellen, in het licht van de debatten over de platformen voor overnachtingen van privépersonen bij privépersonen.